Te takenga o te kerēme ki Kaituna
E parakinohia ana a Rotorua i waenga o Te Ika-a-Māui. E huri ana te tae ki te kākāriki muramura ina kapi ana te roto i te kapoke me te tarutaru. E hira ana te roto me ngā wāhi tata ki te motu nā te mea e whakamahia ana e te tangata mō te hī ika, te hautū waka, me te kauhoe. He wāhi pai hoki mā ngā tāpoi. He wāhanga te roto nei o te pūnaha wai kei roto ko Rotorua, Rotoiti, te Awa o Kaituna, me te Wahapū o Maketū.
Ko te mātāpuna tino mārama o te parahanga ko te parakaingaki i te taupuni parakaingaki nō te tāone o Rotorua, engari he tāpaetanga hoki nā ngā whakahaumako, ngā tūtae kararehe, me te hekenga wai i muri iho i te ua kaha ki te parahanga.
I whiwhi whakaaetanga te Bay of Plenty Catchment Commission, me te Rotorua District Council me te Ministry of Works, kia whakatinana i te kaupapa matua mō te Awa o Kaituna. Ko te whakatau tata o te kaupapa 11 miriona tāra ki te 12 miriona tāra.
Ko te whāinga o tēnei kaupapa kia whakapai ake i te raruraru parahanga, ā, ko tētahi wāhanga ko te waihanga i te ngongo parahanga kia tukuna tōtikatia te paru i ngā mahi parakaingaki o Rotorua ki te Awa o Kaituna, kaua ki te roto.
Ko te kaupapa mō Kaituna e pā ana ki te waihanga i te ngongo parahanga - waihoki, he mea hei whakahaere i ngā waipuke, te whakarite taiapa i waenga i ngā arawai me ngā kararehe, me te whakakore i te mahi pāmu i runga i te whenua e tata ana ki te roto kia kaua he hekenga paru e tae atu ki te wai.
Kua whakamanahia e te Kāwanatanga tētahi pūtea āwhina mō te kaupapa. Ka tuku te Kāwanatanga i te 7 tāra ki ngā kaiutu rēiti mō ia tāra e whakarewaina ana e rātou. (E hāngai ana tēnei pūtea āwhina ki te whakatinanatanga o te kaupapa katoa.) Ki te kore te pūtea āwhina, e kore e taea e ngā kaiutu rēiti te utu te kaupapa.
I marohitia te ngongo parahanga e te Manatū Mahi i te tīmatanga o ngā 1960. I tiro te Kaunihera ā-Rohe me te Bay of Plenty Catchment Commission i ētahi atu ara hei whakakore i te parakaingaki, engari e ai ki te Ministry of Works ko te ngongo parahanga te whakaaro tino pai, ā, i whakaritea te pūtea āwhina mō taua kaupapa.
Te Kerēme ki Kaituna
I te tau 1978, i whakatakotohia e ētahi uri o Ngāti Pikiao te kerēme ki te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi e tono ana kia whakamutu i te marohi kia waihanga i te ngongo parahanga nā te mea i whakawhitia te hātepe parahanga ki tō rātou rohe, ā, e whakahēngia ana nā runga anō i ngā take ā-pāpori, ā-ahurea, ā-wairua anō hoki.
Te Taunakitanga
Te Kerēme me te Kaikerēme: He hapū nō Te Arawa a Ngāti Pikiao. Ko Te Arawa he whakakotahitanga o ngā iwi i heke mai i te rōpū o runga o te Arawa waka, i ū ki Maketū neke atu i te 1000 tau i mua. E noho ana a Ngāti Pikiao ki te taha o ngā tahataha whakateraki o Rotoiti me ngā wāhanga o runga o te Awa o Kaituna.
Ngā Tūāpapa Rongoā
I tāpae a Ngāti Pikiao i te taunakitanga ki te whakaatu mēnā i papuhia te parakaingaki i whakatikahia ki te awa, ka piki te
tūponotanga o te tāhawatia o te awa me te wahapū e ngā huaketo e kino ana ki te tangata.
Ngā Tūāpapa Pāpori
I mea a Ngāti Pikiao he mea whakarihariha ki te nuinga o ngā tāngata te para tangata, ā, kāhore he tangata e kauhoe ai, e hī ika ai rānei ki te mōhio e papuhia ana te parakaingaki ki roto.
Ngā Tūāpapa ā-Wairua, ā-Ahurea hoki
Ko te mautohe nui rawa a Ngāti Pikiao ka puta i ngā tūāpapa ā-wairua, ā-ahurea hoki. Ki te whakaranu i te wai i tāhawatia e te para tangata me te wai e whakamahia ana mō te kohikohi kai he nui te whakakāhoretanga i runga i ēnei tūāpapa. E ai ki te tikanga Māori me tū motuhake te wai e whakamahia ana hei whakarite i te kai me te wai e whakamahia ana mō kaupapa kē.
Kua roa te Awa o Kaituna me te Wahapū o Maketū e noho ana hei mātāpuna kai mō Ngāti Pikiao. E whakamārama ana te ingoa 'Kaituna' i tōna hiranga. He kai te kai, he tuna te tuna. Ki te waihangatia te ngongo parahanga, me whakatakoto ngā kaumātua o te iwi i te rāhui i runga i te awa i runga anō i tōna tapu.
Ka hāngai hoki te tapu ki te otaota e pāngia ana e te wai, mā te paratītī, mā te waipuke rānei. Ka pā kino te tapu ki te ohaoha o Ngāti Pikiao, nā te mea kāhore e taea te hī ika i roto i te awa, te kohikohi tipu rānei i ngā tahataha awa hei waihanga i te rongoā, hei whatu, hei tāwai hoki. Kāhore hoki e taea te toro atu ki ngā rua kōiwi i te taha o te awa. Ka ngaro te mana o te iwi o Ngāti Pikiao.
Ētahi atu Taunakitanga
Kua tino ahu whakamua te rangahau ki te whakatikatika ā-koiora, ā-matū hoki o te parakaingaki inakuanei. Ka taea te waihanga i te taupuni whakatika paru kē ki Rotorua mō tōna 9.5 miriona tāra, me tēnei rangahau hei pūtake. Hei whakatairitenga, ko te kaupapa ngongo parahanga me te whakawhānuitanga o te taupuni whakatika paru, he iti iho te utu i te 17 miriona tāra.
E hiahia ana te Kōmihana mō te Taiao kia mahia te rangahau mēnā e āhei ana te tuku i te parakaingaki o Rotorua ki te whenua. Kua pai ake ngā tikanga ākiri ā-whenua i ngā tau tata kua hipa.
Kāhore a Rotorua e tū ana hei roto motuhake. He wāhanga nō te raupapatanga tūhononga o ngā arawai e whakaaweawe tētahi i tētahi. Ki te whakaero a Rotorua, ka pērā hoki a Rotoiti, te Awa o Kaituna, me te Wahapū o Maketū. He rawa hira ēnei arawai katoa mō te motu.