Ngā tuhinga kua whakaputaina 12/11/2013

I te rā nei i tuku te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi (12 o Noema 2013) i tana pūrongo whakamutunga mō ngā kerēme Waitangi e 41 o ngā iwi me ngā hapū o te kāhui maunga, ngā pae maunga rangatira, kei roto ko Tongariro, Ngāuruhoe, Ruapehu, Pīhanga, Hauhungatahi, me Kakaramea. He hononga ā-whakapapa tata nō ngā iwi me ngā hapū katoa i rangona ai ō rātou kerēme ki ēnei maunga, ki a rātou anō hoki.

Kei runga i te rōpū ruku tātari o te Taraipiunara ko Kaiwhakawā Matua Wilson Isaac (te Mana Whakahaere), tōna Hōnore ko Sir Doug Kidd, Dr Monty Soutar, me Tā Hirini Mead.

E aro ana te pūrongo a te Taraipiunara i ngā take matua e rua e whakaarohia ana e te Taraipiunara ka noho hiranga ā-motu: te waihanga me te whakahaere o te Papa Rēhia ā-Motu o Tongariro me te whakatūnga me te whakahaerenga o te kaupapa whanaketanga hiko o Tongariro.

I te tau 1887, ka whakaae te ariki o Tūwharetoa, a Horonuku Te Heuheu kia tuku i ngā maunga – te kāhui maunga – ki te tarahititanga kotahi me te Karauna. I taua tau tonu, ka whakatū te Karauna i te papa rēhia ā-motu tuatahi o Aotearoa.

I roto i ngā hītori kua kīia tēnei mahi a Te Heuheu he 'koha rangatira'. Ki te Taraipiunara kāore i te tika tēnei tautuhinga: ehara tēnei tuku, pērā i te whakaaro o te Minita Taketake, he koha i ngā maunga ki te Karauna e rite ana ki te koha Pākehā, engari he tāpaetanga houruatanga me te Kuini hei tarahiti kotahi, hei kaitiaki o ngā maunga. Ko te kawatau o Te Heuheu ka whakatūturu tēnei houruatanga e kore e ngaro i a Ngāti Tūwharetoa te pānga ki ngā maunga, ka whakahaumarutia mō ngā painga o ngāi Māori me te Pākehā mō āke tonu.

Ka kitea e te Taraipiunara he iti rawa i whakarato mā ngāi Māori. Kāore te Karauna i whakarato i te utu paremata mō ngā whenua i riro whakaturehia mō te Papa Rēhia ā-Motu mō Tongariro. Kāore hoki i kōrerorero ki ngā iwi o Whanganui mō te whakatūnga me te mana urungi i muri iho o te papa rēhia, ahakoa tana mōhiotanga o ō rātou pānga ki te takiwā ki te tonga o te papa rēhia. I muri iho, i te whakahaerenga o te papa rēhia kāore i te mārama te whakaratonga a te Karauna i roto i tana kaupapahere me tana ture mō ngā iwi o te kāhui maunga kia whakahaere i te rangatiratanga i runga i ō rātou taonga. Ka whakatau te Taraipiunara kāore te Karauna i whakahōnore i te houruatanga o te Tiriti, i te houruatanga rānei i tāpaetia e Te Heuheu.

Ka tūtohu te Taraipiunara kia whakahōnore te Karauna i ana haepapa, kia whakahaumanu hoki i te houruatanga i takunehia e te tuku o ngā maunga i te tau 1887. Ka tūtohu kia kore e taea te hoko te Papa Rēhia ā-Motu o Tongariro, ā, kia puritia ngātahitia e te Karauna me ngā iwi o te kāhui maunga i raro i te taitara hou o Te Tiriti o Waitangi, ā, kia whakawhitia te papa rēhia i te whakahaeretanga o Te Papa Atawhai ki te whakahaere ngātahi a tētahi mana whakahaere me ngā māngai o te Karauna me ngā iwi.

Ko te take matua kē i roto i te ruku tātari ko te kaupapa whanaketanga hiko o Tongariro. Ka kitea e te Taraipiunara, he taonga ngā arawai mō ngā iwi o te kāhui maunga, e puritia ana, e whakahaeretia ana hoki i raro i te tikanga Māori, ā, kore rawa i tukuna. Ka pupuri tonu rātou i ō rātou mōtika whiwhinga ki ngā arawai o te ruku tātari ā-rohe, me te mōtika kia whakawhanaketia.

Ko te otinga o te Taraipiunara, i te wā i whakatū te Karauna i te kaupapa, ka tūtaki ki Ngāti Tūwharetoa engari kāore i kōrerorero ki ngā tarahiti o te Roto o Rotoaira, o ngā iwi o Whanganui. He takahi hiranga i te Tiriti te whakaaetanga o 1972 a te Karauna ki ngā tarahiti, i whakahē i te painga arumoni mō ngā kaipupuri o te roto. Ina whakahaeretia ana, ko te hua o te pāpātanga o te kaupapa ki ngā roto me ngā awa he hekenga i te kounga o te wai, te nōhanga, me ngā rauemi kai me te ika, otirā ki Rotoaira.

Ka kitea e te Taraipiunara kāore te Karauna i utu paremata i ngā kaipupuri mō ngā pāpātanga kino o te kaupapa, mō te whakamahi rānei i Rotoaira mō te whakaputu pūngao hikowai. Ka tūtohu i te utu paremata hiranga kia whakatikahia ēnei takahi, ā, kia arohia tikahia ngā mōtika rawa e toe ana o ngā iwi o te kāhui maunga ki ō rātou arawai.

Ka tuku te pūrongo o te Taraipiunara i ana otinga mō ētahi atu kerēme maha e puta mai ana i te hītori o te hononga i waenga i ngā iwi o te kāhui maunga me te Karauna. He kaupapa matua ngā take whenua. Mō te taha ki ngā whakahaere o te Native Land Court i te rautau tekau mā iwa, ka kōrero te Taraipiunara mō te whakaaetanga a te Karauna nā tana korenga e rawaka te whakarato mō ngā nuka kāwanatanga ā-hapori i takahi i te Tiriti, ā, i whai wāhi hoki ki te tūnguru o ngā anga ā-iwi. Hei tā te Taraipiunara, ko te hua o ngā takahanga Tiriti a te Karauna he whakahāweatanga ki ngā iwi o te kāhui maunga.

I waenga i te 1880 me te 1900, neke atu i te haurua o ngā whenua Māori i roto i te rohe o te ruku tātari i whakawāteahia, te nuinga i hokona e te Karauna. Ka tautoko te Taraipiunara i ngā otinga o ngā pūrongo Taraipiunara o mua e mea ana ka whakararu ngā tikanga a te Karauna i te puritanga ā-hapori me te whakataunga kiritōpū, ā, i takahi i te Tiriti.

E pā ana ki ngā tangohanga tūmatanui i ngā whenua Māori, ka kitea te Taraipiunara he tino takahi i te Tiriti te rua kōhatu o Ōtūkou. Ka tūtohu i te utu paremata anō, ā, i toai i ngā karanga i roto i ētahi pūrongo a te Taraipiunara kia whakahoungia te ture mahinga tūmatanui.

Ko te otinga o te Taraipiunara kua tino whakahāweatia ngā mōtika Māori ki ngā rauemi ngāwhā e te tangohanga o te Karauna i te mana whakahaere me te whakahaere o aua rauemi. Ka tūtohu kia whakaatahia te pānga kotahi i roto i te whakahaere toitūtanga o te rauemi ngāwhā i roto i te anga whakahaere, ā, kia whakaputaina te tauākī kaupapahere ā-motu i runga i te rauemi ngāwhā.

Ko te otinga whānui o te Taraipiunara he maha nga takahanga Tiriti tairaru a te Karauna. He nui ngā rara ā-ohaoha, ā-pāpori, ā-ahurea, ā-taiao, ā-wairua hoki mā ngā iwi o te kāhui maunga. Nā reira, i tūtohutia te utu paremata tino nui, e tika ana ā-ahurea hoki.

Wāhanga 1 o pūrongo mō Te Kāhui Maunga

Wāhanga 2 o pūrongo mō Te Kāhui Maunga

Wāhanga 3 o pūrongo mō Te Kāhui Maunga

Te Kāhui Maunga pānui pāpāho 

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture