Ngā tuhinga kua whakaputaina 14/5/2020

Kua whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi tētahi tārua o tana Report on the Crown’s Review of the Plant Variety Rights Regime. Koinei te pūrongo wāhanga 2 a Te Taraipiunara mō te ruku tātari mō te Whakaaetanga Mahi Tahi Rangapū Moana-nui-a-Kiwa (Wai 2522).

I whakatakotohia ngā kerēme taketake mō tēnei ruku tātari i te Hune o 2015 e Dr Papaarangi Reid rātou ko Moana Jackson, ko Angeline Greensill, ko Hone Harawira, ko Rikirangi Gage, ko Moana Maniapoto. E haere ana ngā hui whakawhiti kōrero mō te Whakaaetanga Mahi Tahi Rangapū Moana-nui-a-Kiwa (TPPA) i te wā i whakatakohia ngā kerēme.

Ka whakahaeretia te nohoanga ohotata, ā, i wetewete i te 5 o Mei 2016 Te Pūrongo mō te Whakaaetanga Mahi Tahi Rangapū Moana-nui-a-Kiwa(hononga o waho), e hāngai ana ki te wāhanga aweretanga Tiriti o Waitangi o te TPPA. I tāpuitia te anga mōtika momo tipu, e whakawhanaketia ana te kaupapahere hāngai i taua wā, mō te ruku tātari anō pea. I muri iho i te waitohutanga o te Whakaaetanga Whānui me te Raupapa mō te Rangapū Mahi Tahi Moana-nui-a-Kiwa (CPTPP), i whakakapi i te TPPA, i whakaae te Taraipiunara kia tū te ruku tātari ki ngā take e whā e toe ana, tae atu ki te anga mōtika momo tipu.

Mō te wāhanga 2, kei runga i te rōpū ko Kaiwhakawā Michael Doogan (mana whakahaere) rātou ko David Cochrane, ko Tā Hirini Moko Mead, ko Kim Ngarimu, ko Tania Simpson, ā, i tū ngā nohoanga atu i te 4 ki te 6 o Tīhema 2019. I uruparetia e te Taraipiunara ngā āwangawanga e pā ana ki te whakahou o te anga mōtika momo tipu he wāhanga nō te TPPA i mua, engari ināianei ko te CPTPPA. I whai whakaarohia te Taraipiunara mēnā e rite ana te tukanga o te Karauna mō te whakapāpā e pā ana ki te anga mōtika momo tipu me tana kaupapahere mēnā me whakaae rānei a Aotearoa ki te Action 1991 International Union for the Protection of New Varieties of Plants, ki ana herenga Tiriti ki ngāi Māori.

Ka kī ngā kaikerēme kāore i te rite te tukanga whakapāpā o te Karauna e pā ana ki te anga mōtika momo tipu me tana kaupapahere e pā ana ki te urupare UPOV 1991 ki ana herenga Tiriti o te rangapū me te whakahaumaru. Ka whakapae te Karauna ko tana hātepe whakapāpā, e rite ana ki ana haepapa CPTPPA, i te tautuku ki te Tiriti. Ka whakapae anō te Karauna i tutuki ngā putanga o te arotake, ā, i hipa hoki, i te whakaoranga i kimihia i te tuatahi e ngā kaikerēme i roto i tēnei ruku tātari, ā, i whakatinanahia te ārahi hāngai a te Taraipiunara e pā ana ki ngā mea e hiahiatia ana kia tutuki ana herenga Tiriti.

Ka kitea e te Taraipiunara kāore i whai take ngā kerēme o te takahi i te tiriti, ā, i tautokona e te Taraipiunara ētahi āhuatanga o te kaupapahere o te Karauna. Ka whakamiha te Taraipiunara i te whakataunga a te Runanga Matua kia whakatinana i ngā otinga hāngai me ngā tūtohutanga a te pūrongo nō 2011 Ko Aotearoa Tēnei, ka tahi, ka rua kia haere ki tua i tērā mā te whakarato i ngā kaupapa anō kia aro ki ngā pānga o ngā kaitiaki ki ngā momo taonga me ngā momo hiranga ehara i te momo taketake me te whakahaumaru hoki i aua pānga.

Ka kī te Taraipiunara he 'tuatahitanga' tēnei i roto i tana wheako, arā, te whakahē a ngā kaikerēme i te Karauna i te wā e kimihia ana kia whakatinana i ngā tūtohu a te Taraipiunara. Ka āhukahuka te Taraipiunara he nui te tūponotanga i puta mai i 'te kohuki roa rawa, ina whakawhiti kōrero ana mō ngā tiriti ā-ao, kei rahaki te tirohanga Māori, e herea ana kia pai rawa te urupare ki ngā angawā me te rārangi take i whakaritea e te Karauna (me ētahi atu)'. I runga anō i tēnei, ka whakatau te Taraipiunara ka whakahokia ētahi o ēnei take ki te ruku tātari i muri iho i tēnei tau i te wā e whakaritea ana kia uruparehia ngā take o te whakapāpā me te toropuku.

E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo kia tīkina ake: Report on the Crown’s Review of the Plant Variety Rights Regime [PDF, 1.1 Mb](hononga o waho)

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.