Ngā tuhinga kua whakaputaina 23/12/2022

I te 23 o Tīhema, 2022, i whakaputa te Taraipiunara i tana putanga i mua i te tānga o wāhanga 1 o Tino Rangatiratanga me te Kāwanatanga: Te Pūrongo mō te Wāhanga 2 o te ruku tātari mō Te Paparahi o Te Raki  – te wāhanga tuarua o te pūrongo mō te ruku tātari ā-rohe ki Te Paparahi o Te Raki (Te Tai Tokerau)  (Wai 1040). I roto i tēnei wāhanga, ko te otinga o te Taraipiunara nā ngā pāhekoheko i waenga i te Karauna me ngā Māori o Te Raki i takahi ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi, me te aha, i pā mai te tino whakahaweatanga mauroa.

Ka whai te pūrongo i te wāhanga 1 o te pūrongo a te Taraipiunara, He Whakaputanga me te Tiriti / The Declaration and the Treaty  (2014)  ā, ko te otinga o taua pūrongo kāore ngā rangatira i waitohu i te Tiriti ki te Pēwhairangi me Hokianga i te Pēpuere o 1840 i tuku i tō rātou rangatiratanga ki te kuīni o Ingarangi. Engari, i whakaae kē rātou ki te hononga he ōrite tā rātou tū me tā te Kāwana, ahakoa he rerekē ngā tūnga me ngā wāhi whakaaweawe rerekē. E arotahi ana tēnei pūrongo wāhanga 2 ki ngā take o te rautau tekau mā iwa i roto i ngā kerēme 415 a ngā tāngata takitahi hei māngai mō ngā whānau, ngā hapū, me ngā rōpū ā-iwi nō Pēwhairangi, Hokianga, Whangārei, Mangakāhia, Whangaroa, Mahurangi me ngā motu o Tīkapa Moana. E hāngai ana ngā take matua ki te whenua, te whakapāpā tōrangapū a ngāi Māori me te Karauna, ngā pakanga o te Karauna i roto i ēnei rohe, me ngā kaupapahere o te Karauna mō te whenua Māori i te wāhanga tuarua o te rautau tekau mā iwa. Ka rongo te Taraipiunara i ngā kerēme i roto i ngā nohoanga 26 mai i te tau 2013 ki te tau 2017.

Ko tētahi kaupapa i kitea nuitia i roto i ngā kerēme ko te tūmanako o ngā Māori o Te Raki kia whiwhi anō ki tō rātou āheinga ki te whakahaere i te tino rangatiratanga i oatihia ki a rātou i raro i te Tiriti. Hui katoa, ko te otinga o te Taraipiunara i whakawhiti te Karauna i te rohenga o tōna kāwanatanga (he mana whakahaere hei kāwana) ki Te Raki i waenga i te tau 1840 me te tau 1900, me te aha, i memeha haere te rangatiratanga o ngā Māori o Te Raki.

Ko te otinga o te Taraipiunara i takahi ngā paki e rua i whakaputaina e te māngai o te Kuini, e Captain William Hobson, i te Mei o 1840 e whakaputa ana i tā te Karauna rangatiratanga o te kuīni mō te katoa o te Ika-a-Māui, ā, ko ngā motu katoa o Aotearoa i muri iho, i ngā mātāpono o te Tiriti, nā te mea kāore ngā Māori o Te Raki i waitohu i te Tiriti i tuku tūturu ai i te rangatiratanga o te kīngi. Ko te whakataunga a te Taraipiunara, i te wā e whakawhiti kōrero ana i te Tiriti, kāore te Karauna i whakamārama ki ngā Māori o Te Raki i tana whakaaro kia whakatū i tētahi kāwanatanga me tētahi pūnaha ture i raro i tōna ake whakahaere anake, kāore hoki i whakamārama ka whakanonoi te Karauna i te rangatiratanga o te kūini i runga i te motu katoa.

Ko tētahi otinga o te Taraipiunara i tino takahi te Karauna i te Tiriti i mua, i muri hoki i te Pakanga ki te Tai Tokerau i waenga i ngā tau 1844 ki te 1846, i whawhai ai a Ngāpuhi ki ngā hōia o Piritānia. Ka whakahē te Karauna i ngā kōwhiringa kia kōrero ngātahi me ngā rangatira o Ngāpuhi e pā ana ki ō rātou āwangawanga kāore i te arohia te Tiriti, ā, ka tuku hōia kē ki te whawhai ki a rātou. I tua atu i ētahi atu mūhore, ka tīmata te Karauna i ngā huakitanga ki ngā pā me ngā kāinga, i whakatakoto i te tuku whenua hei āhuatanga o te rongopai, ā, kāore i tino whai whakaaro ki te toiora o te hunga kāore i te whawhai. Ko te otinga o te Taraipiunara, i pākaha ngā pānga o ngā mahi a te Karauna i te wā poto me te wā roa ki a Ngāpuhi.

Ka takahi hoki ngā whakatewhatewha a te Karauna ki ngā hokonga whenua i mua i te tau 1840 ('ngā kerēme whenua o mua') i te Tiriti, e ai ki te Taraipiunara. I mua i te tau 1840, i hoko ngāi Māori me ngā tāngata whai i ngā whenua i roto i te horopaki o ō rātou ake ture, ā, ko te kawatau o ngā rangatira ka kimi te Karauna i tō rātou whakaaetanga ki te āhuatanga, te āhua, me ngā tukanga mō tētahi whakatewhatewha ki ēnei hokohoko. Heoi anō, i muri i te tau 1840 ka whakatakoto te Karauna i ōna ake tukanga hei whakatau i ngā mōtika whenua i roto i ēnei whakatewhatewha, i whakakapi i te tikanga o ngā Māori o Te Raki, ahakoa kāore rātou i whakaae. Ko te otinga o te Taraipiunara ko te whakatakotohanga a te Karauna i ngā huatau ture Ingarihi, te tuku i te taitara herekore tūturu ki ngā tāngata whai, me tana tango i muri o ngā toenga he tūmomo raupatu o te tino rangatiratanga o ngā Māori o Te Raki i runga i ngā mano eka o ō rātou whenua.

Ka whakatau hoki te Taraipiunara i takahi te New Zealand Constitution Act 1852, te mea i whakawhiti i te mana whakahaere i te kāwanatanga emepaea ki te Kāwanatanga koroniara, i ngā mātāpono Tiriti. Kāore te Ture i tautoko i te whakaahuatanga Māori i roto i te Pāremata tae noa ki te wā i tāpirihia ngā tūru e whā i te tau 1867. I oati te Karauna māna e whakahaumaru ngā pānga Māori me te motuhaketanga i raro i te Tiriti, engari kāore i whakauru ēnei whakahaumaru ki te turepapa. Engari, nāwai rā ka hoatu te Karauna i te mana whakahaere kāwanatanga ki te taupori tāngata whai, e tino whakararu ana i te hononga Tiriti. I kimi ngā kāwana Thomas Gore Browne rāua ko George Grey i ngā whakatikahanga rerekē kia whakarato i te whai wāhi o ngāi Māori ki te mana urungi o ō rātou hapori, pērā i te Rūnanga o Kohimārama (he rūnanga ā-motu o ngā rangatira Māori) i te tau 1860, me te rūnanga ā-takiwā o Grey (ko te whakaaro ka whakarato i ngā mana whāiti mō te mana motuhake ā-rohe) i te tau 1861. Heoi anō, ahakoa te tautoko a ngāi Māori o Te Raki mō ēnei kaupapa, he poto te wā i tū ngā mea e rua, ā, i muri tata iho i ēnei ko ngā whare whakawaimeha pērā i te Kōti Whakawā Whenua Māori.

Tērā ētahi atu takahanga Tiriti a te Karauna e pā ana ki te whenua, tae atu ki ana kaupapahere hoko, tikanga hoki i waenga i te tau 1840 me te tau 1865 me te whakaurunga o ngā ture mō te Kōti Whakawā Whenua Māori me te whenua māori i ngā 1860. Ko te otinga o te Taraipiunara, ko te uruhi a te Karauna mai i te tau 1862 o tētahi pūnaha puritanga whenua i whakawhiti i te whenua Māori tuku iho ki te taitara takitahi, me te aha, i whakaraerae ai kia wehewehea, kia korara, kia whakawāteahia. Waihoki, he tino whakamōtī ki ngā Māori o Te Raki. Ka whakararu tēnei pūnaha i te whakahaere ā-hapori i runga i te whenua, me te aha, e memeha haere ana te whakahaere ā-ahurea, ā-tōrangapū, ā-ohaoha o ngā hapū. Nā tēnei i whānui rawa te ngaromanga whenua, e pupuri noa ana ngāi Māori i te kotahi hautoru o te rohe ruku tātari tae noa ki te tau 1900. Ka kitea e te Taraipiunara nā ngā kaupapahere nō te rautau tekau mā iwa a te Karauna i pā te whakakino hōhonu, mau roa hoki ki ngā Māori nō Te Raki, ā, ka kī ko taua rohe tonu tētahi o ngā wāhi tino pakukore ā-ohaoha i Aotearoa ināianei.

I urupare ngā Māori o Te Raki ki ngā kaupapahere o te Karauna i te mutunga o te rautau tekau mā iwa me ngā mahi anō kia whakanonoi i tō rātou tino rangatiratanga. Ka whakatakoto te pūrongo o te Taraipiunara i ngā mahi a ngā Māori o Te Raki me ētahi atu hapū, iwi hoki o Te Raki kia whakatū i ngā pāremata ā-rohe ki Waitangi me Ōrākei. I ngā tau 1890, i āwhina rātou ki te ārahi i ngā mahi a te Kotahitanga kia whakatū i te pāremata Māori ā-motu i whakamanahia e te Karauna. Heoi anō, i whakahē te Karauna i ā rātou marohi mō te mana motuhake Māori, tē aro rānei, otirā, kāore i te whakaae kia aro ki te tino whakawhitinga o te mana whakahaere i ngā whare koroniara. Ko te otinga o te Taraipiunara he kōwhiringa ahurei ā-hītori tēnei kia whakarato ā-motu i te wāhi mō te tino rangatiratanga o ngāi Māori i roto i ngā whakaritenga turepapa.

Ka whakarite Taraipiunara i ētahi tūtohu kia tautoko i te Karauna me ngā Māori o Te Raki i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga Tiriti anamata. I tūtohua kia aro atu te Karauna ki te whakaaetanga Tiriti i uruhia me ngā rangatira o Te Raki i te tau 1840, ā, me whakapāha mō ana takahi i te Tiriti. I tūtohu hoki te Taraipiunara kia whakahoki te Karauna i ngā whenua katoa i te pupuritia e te Karauna ki ngā Māori nō Te Raki; kia whakarato i te utu paremata ohaoha; me te tīmata ki te kōrerorero me ngā Māori o Te Raki ki te whakatau i ngā hātepe me ngā whakanōhanga turepapa tika i ngā taumata ā-motu, ā-iwi, ā-hapū hoki kia aro, kia whakaute, kia whakamana hoki i ō rātou mōtika Tiriti.

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture(hononga o waho).

 

Kia mōhio mai kua whakakorengia te putanga hukihuki nā te mea e wātea ana Tino Rangatiratanga me te Kāwanatanga  ināianei ki te hōputu whakaputanga whakamutunga.

Pukapuka 1 [PDF, 19.7 MB](hononga o waho)
Pukapuka 2, [PDF, 19.3MB](hononga o waho)
Pukapuka 3, [PDF, 17.7MB](hononga o waho)