Ngā tuhinga kua whakaputaina 29/4/2021

Kua wetekina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi tana pūrongo mō Oranga Tamariki, He Pāharakeke, he Rito Whakakīkinga Whāruarua, i roto i te hōputu hukihuki i mua i te whakaputanga.

I hoatu te Taraipiunara i te tūnga ohotata ki te ruku tātari, hei tohu e pāngia ana ngā tamariki Māori ki te tino whakahāweatanga putanga kore, he nui te tūponotanga rānei ka pāngia hei hua o ngā mahi onāianei, ākuanei rānei, ā, kāore he whakatikahanga kē hāunga te ruku tātari wawe.

Ka kapi ngā take e toru i te ruku tātari:

1.    He aha i nui rawa ai te rerekē riterite tonu i waenga i te maha o ngā tamariki Māori me te maha o ngā tamariki tauiwi e tiakina ana i roto i te tiaki Kāwanatanga i raro i te mana o Oranga Tamariki me ōna whakahaere o mua?

2.    Ka pēhea e whakaitia iho ai taua rerekētanga mā ngā kaupapahere me te ritenga ā-ture i whakaurua atu i te tau 2017, ā, e whakatinanahia ana i tēnei wā?

3.    He aha ngā panoni anō ki te ture, kaupapahere, mahinga rānei a te Karauna e hiahiatia ana (mēnā e hiahiatia ana ētahi) hei whakarite i ngā putanga e rite ana ki te Tiriti me ana mātāpono?

I te tīmatanga o te ruku tātari, i whakaae te Karauna kei reira te tino rerekētanga i waenga i te maha o ngā tamariki Māori me ngā tamariki tauiwi e tiakina ana e te kāwanatanga. I whakaae rātou i whai wāhi ngā ānga whānui o te tāmitanga me te kaikiri hangahanga i te taha o te pānga haere tonu o ngā tūkinotanga mai o mua ki ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi. Waihoki, i mōhio rātou kāore i tino whakatinana i ngā tūtohu o te pūrongo Komiti Tohutohu Minita o 1988, te Pūao-Te-Ata-Tū.

I roto i tana pūrongo, ka kitea e te Taraipiunara e tika ana nā ngā pānga o te whakawātea me te raupatu whenua tētahi wāhanga o te manarite-kore tino nui e haere tonu ana. Heoi anō, e whakaata ana hoki i te mūhore o te Karauna ki te whakahōnore i te kī taurangi o te haere tonutanga o te ahurea i whakatinanahia i roto i te kī taurangi o te tino rangatiratanga i runga i ō rātou kāinga. Nā reira, ko te otinga o te pūrongo he tukunga iho tōtika ngā manarite-kore o te kōkohu o te Karauna ki te rangatiratanga o ngāi Māori i runga o ō rātou kāinga.

Tāpiri atu ki tēnei kōkohu, ka kitea e te Taraipiunara ētahi takahi i ngā mātāpono o te rangapū, te whakahaumaru hohe, me ngā kōwhiringa. Hui katoa, mā ēnei takahitanga e puta te tino whakahāweatanga.

Ko te tūtohutanga matua o te Taraipiunara kia mutu i te Karauna te urunga anō ki ngā mea e tāpuia ana mā ngāi Māori i raro i te Tiriti me te tuku i a rātou ki te taumanu anō i tō rātou wāhi. Me tuku ki ngāi Māori te mōtika kia whakatinana i te rangatiratanga o ō rātou kāinga.

Ko te tūtohu o te Taraipiunara me whakatū he Mana Whakahaere Whakawhiti Māori. Me noho motuhake tēnei rōpū i te Karauna me ana tari kāwanatanga. Ko te kaupapa matua kia tautuhi i ngā panoni e hiahiatia ana kia whakakore i te hiahia kia tiaki te Kāwanatanga i ngā tamariki Māori. Me whakaarotau te whakatū o tēnei rōpū, me te hoatu i te mana kōwhiri whānui kia whai whakaaro ki te whakapai ake i te pūnaha i roto, ā, i waho hoki i ngā whakaritenga ā-ture, ā-kaupapahere hoki mō Oranga Tamariki. E tūtohu ana te Taraipiunara kia āwhina te Karauna i te Mana Whakahaere Whakawhiti ki ngā mōhiohio me te kupu āwhina ina hiahiatia ana. Waihoki me whakatūturu te Karauna he rawaka te tautoko ā-ahumoni, ā-whakahaere hoki kia mahi me te whakarato i te whakahounga he pērā te nui. E tūtohu ana te Taraipiunara kia tuku ki te Mana Whakahaere Whakawhiti te mana kōwhiri kia hoahoa me te whakahou i te pūnaha tiaki me te whakahaumaru mā ngā tamariki Māori, me te mana whakahaere kia mahi tahi i raro i te rangapū tūturu me te Karauna kia whakatūturu i te whakatinanatanga tika o te pūnaha kua hurihia.

Me tautoko te Karauna i tēnei huringa, engari kāore e taea e te Karauna te ārahi, waihoki me kaua e ārahi.

Ināianei e wātea ana He Pāharakeke, he Rito Whakakīkinga Whāruarua kia tīkina ake:

He Pāharakeke, he Rito Whakakīkinga Whāruarua: Te Ruku Tātari Kōhukihuki mō Oranga Tamariki – Putanga i Mua i te Whakaputanga [PDF, 7Mb](hononga o waho)

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā ki media@justice.govt.nz