Ngā tuhinga kua whakaputaina 29/6/2020

Kua wetewetekina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi Te Pūrongo mō te Ruku Tātari mō te Ture Takutai Moana 2011 Wāhanga 1

I whakatewhatewha te ruku tātari wāhanga 1 mēnā i takahi ngā whakaritenga tukanga me te tuku pūtea e tautoko ana i te Marine and Coastal Area (Takutai Moana) Act 2011 i te Tiriti, ā, i pāngia whakahāweatia ngāi Māori. Ka whakarite te Taraipiunara kia noho hei whakaarotau teitei te ruku tātari, e aro ana ki te hiranga o ngā mōtika tuku iho e whakamōreareatia ana me te wawe tonu o ngā pāpātanga o te Ture ki ngāi Māori e whakapaetia ana.

I whakaurua te Ture Takutai Maoana i te tau 2011 hei whakakapi i te Ture e tohea nuitia ana, te Foreshore and Seabed Act 2004. Ka whakahoki te Ture i pānga taitara tuku iho i whakakorengia i raro i te Ture o 2004, ā, i whakauru i ngā whakamātautau me ngā whakawhiwhinga ā-ture kia tautuhia atu ngā pānga tuku iho, ā, i whakaratohia te āhei tūmatanui. I raro i te Ture, ka taea e ngāi Māori te whiwhi ki ngā mōtika ā-ture e aro atu ana ki ō rātou pānga tuku iho hei taitara moana tuku iho, hei mōtika tuku iho i whakahaumarutia rānei. Ka whakarato te Ture i ngā ara tono e rua mō tēnei take. Ka taea e ngāi Māori te whakapāpā tōtika ki te Karauna, te tono rānei ki te Kōti Teitei mō tētahi ōta āhukahuka. Ka āhei te whai i ngā ara e rua. Ahakoa he aha te ara, me whakatakoto ngā tono mō ngā mōtika tuku iho i te 3 o Āperira 2017, i mua iho rānei.

I roto i tana pūrongo, ka kitea e te Taraipiunara kua whakahāweatia ngā kaikerēme (ā, e pāngia tonutia ana) e ētahi āhuatanga o te anga tukanga me te tuku rauemi kāore i tata atu ki te tautuku ki te Tiriti. Otirā, ka kitea e te Taraipiunara he hārakiraki te anga o te Karauna ki ngā herenga Tiriti nā te mea kāore i:

·         whakarato i ngā mōhiohio rawaka, wā tika hoki e pā ana ki te ara whakapāpā o te Karauna mā ngā kaitono e tono whakamanatanga mō ō rātou mōtika tuku iho ki te takiwā takutai moana;

·         whakarite i ngā kaupapahere rawaka kia whakatūturu e mahi tahi ai te ara Kōti Teitei me te ara whakapāpā o te Karauna;

·         tautoko hohe, whai kiko hoki i ngā whakapaunga kaha kia whakatatū i ngā pānga inaki i roto i te takiwā takutai moana;

·         utu i te 100 ōrau o ngā utu whakahaere whaitake i pā ki ngā kaikerēme ina whai ana i ngā tono i raro i te Ture;

·         whakahaere i ngā tautohetohe pānga tūturu, i whakapaetia rānei i te whakahaeretanga o te pūtea;

·         whakarato i ngā nuka tino motuhake, whakatapoko, pūataata hoki mō te arotake o roto o ngā whakataunga pūtea;

·         whakamana i te urunga wā tika ki te pūtea mō ngā kaitono i runga i te ara whakapāpā o te Karauna; ā

·         tuku pūtea mō te arotake i tētahi whakataunga whakawā ki ngā kaitono whakapāpā Karauna me ngā hunga kē Māori.

Nā reira, e tūtohutia ana e te Taraipiunara kia panoni ngā whakaritenga tukanga me te rauemi o te Ture kia whakamana i ngā mātāpono Tiriti. Ka tono te Taraipiunara i te Karauna kia urupare wawe i te korenga o te kaupapahere e aukati tonu ana i te whakahaerenga o te ara whakapāpā o te Karauna me te mahi tahi o ngā ara e rua.

E pā ana ki te pūtea, e tūtohutia ana e te Taraipiunara kia whai whakaaro te Karauna ki te anga Pūtea Āwhina rōia, tētahi putanga i urutauhia rānei hei tauira tika mō ngā tono takutai moana. Kia whakapai ake i te tautoko a te Karauna mō ngā kaitono e kimi ana kia whakatatū i ngā pānga inaki, e marohi ana te Taraipiunara kia whakarato te Karauna i te pūtea me te tautoko whakahaere ki ngā kaitono, te whai wāhi ki ngā kaihuawaere me ngā kaitakawaenga, me te āhei atu ki ngā tukanga whakatatū pūtake i runga anō i ngā tikanga.

Ko te whakataunga o te pūrongo ka whakahāweatia tonutia ngāi Māori tae noa ki te wā e whakapau kaha ai te Karauna kia tōkeke ake, mārama ake hoki ngā whakaritenga tukanga me te rauemi tautoko o te Ture, me te rite hoki ki ngā haepapatanga o te Karauna hei hoa rangapū Tiriti.

I whiwhi te Taraipiunara ki ngā kerēme 92 mō te wāhanga tuatahi o te Ruku Tātari mō te Ture Takutai Moana 2011, ā, i whakamanahia ngā hunga 75 anō ki te tūnga o te hunga e whai take ana. Ka tū ngā nohoanga mai i te 25 o Māehe 2019 ki te 2 o Ākuhata 2019.  Kei runga i te rōpū ruku tātari ko Kaiwhakawā Miharo Armstrong (te mana whakahaere), ko Ron Crosby, ko Hauata Palmer, ko Ahorangi Rawinia Higgins.

Ka tīmata te wāhanga 2 o te ruku tātari mō te Marine and Coastal Area (Takutai Moana) Act 2011 i te mutunga o te wāhanga tuarua o 2020. Ka ruku tātari tonu mēnā e takahi ana ngā take whānui ā-ture, ā-kaupapahere hoki e pā ana ki te Ture i ngā mātāpono Tiriti me te whakahāwea i ngāi Māori.

E wātea ana kia tīkina ake ināianei Te Pūrongo mō te Ruku Tātari mō te Ture Takutai Moana 2011 Wāhanga 1:

Te Ruku Tātari mō te Marine and Coastal Area (Takutai Moana) Act 2011: Pūrongo mō te Wāhanga 1 (hononga o waho)

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.