Ngā tuhinga kua whakaputaina 9/8/2019

I te rā nei i wetewete te Taraipiunara He Aha i Pērā Ai? Te Pūrongo mō te Pōtitanga a ngā Paihere Māori ki te hōputu i mua i te whakaputanga.

E aro ana te pūrongo ohotata i ngā kerēme e toru e kimi ana kia pīrahia te wehenga 80(1)(d) o te Electoral Act 1993. Ka tirohia te taumata tohutohu i whakaratoa ki te Pāremata me te Komiti Whiriwhiri Law and Order me ngā pāpātanga haere tonu i muri iho o te ture ki ngāi Māori, tae atu ki te whakahaere takitahi, kiritōpū hoki o te tino rangatiratanga.

Kua kitea e te Taraipiunara kāore te āhua i tuku ai ngā āpiha o te Karauna i te tautoko me te tohutohu ki te Komiti Whiriwhiri Law and Order i whakarato i ngā mōhiohio rawaka mō te pāpātanga tauwhāiti o te ture ki ngāi Māori me ngā mōtika me ngā haepapa o te Karauna i raro i te Tiriti. Nā te kore i whakarato i te tohutohu rawaka, ka kore te Karauna i matapopore moroki i ngā mōtika Māori i raro i te Tiriti, ā, nā te korenga o te kawenga kia whai mōhio ngā whakataunga i raro i te mātāpono o te houruatanga, i tāpae ki te Ture e takahi ana i te Tiriti.

Kua kitea e te Taraipiunara he meka te pāpātanga pāhikahika e te wehenga 80(1)(d) o te Electoral Act 1993, e whakakaha ana i te unuhanga onāianei e pāhikahika kē ana o ngāi Māori i te rārangi pōti. I te tau 2010, he 2.1 whakarea te nui ake o te tūponotanga kia unuhia ngāi Māori i te rārangi pōti i tō tauiwi. I te tau 2018, he 11.4 whakarea te nui ake o te tūponotanga.

Nā te kore i whakatūturu kia arohia, kia whakaarohia hoki ngā pāpātanga ka pā pea ki te Māori i te wā o te tukanga komiti whiriwhiri, nā te kore ranei i marohi kia pīrahia te whakaritenga i te wā e mōhiotia ana aua pāpātanga, ka mūhore te Karauna i tana haepapa kia hohe te whakahaumaru i te mōtika Māori kia tautika te whai wāhi atu ki te tukanga pōtitanga me te whakahaere takitahitia, kiritōpūtia hoki e rātou tō rātou tino rangatiratanga. Ka whakatau te Taraipiunara he takahi tēnei i ngā mātāpono o te matapopore moroki me te mana taurite.

Ka kitea hoki e te Taraipiunara kei te pāpā tonu te aukati pōti mā ngā paihere Māori ki te tangata takitahi i muri iho i tana tukunga i te whare herehere, ā, ka whānui atu taua pāpātanga ki tua atu i te tangata takitahi ki tana whānau me tana hapori. Nā reira, kua mūhore te Karauna i tana kawenga kia matapopore moroki i te mōtika o ngāi Māori kia mana taurite te whai wāhi ki te tukanga pōtitanga me te whakahaere takitahitia, kiritōpūtia hoki e rātou tō rātou tino rangatiratanga. Nā te kore i rawaka te mahi kia whakaahei me te whakatenatena i ngā mauhere kia uru anō ki te rārangi pōti, kua takahi anō te Karauna i tana kawenga matapopore moroki.

Ka kitea hoki e te Taraipiunara he hārakiraki te wehenga 80(1)(d) o te Electoral Act 1993 ki te pūtake o te pūnaha whakatikatika i raro i te wehenga 5 o te Corrections Act 2004, ā, ka āhua whakararu i taua pūtake. Nā reira, ka whakahāweatia te whakamātūtūnga me te pāhekoheko anō o ngā mauhere Māori; he takahi anō i te mātāpono o te matapopore moroki.

Nā runga anō i te otinga kua hārakiraki te mahi a te Karauna ki ngā mātāpono Tiriti, kua tūtohu te Taraipiunara:

·         Kia wawe te whakahou i te ture kia unu i te aukatinga o ngā paihere katoa kia pōti, ahakoa he aha te whiunga.

·         kia tīmata wawe te Karauna i te tukanga kia whakaahei, kia whakatenatena hoki i ngā paihere katoa i whiua me ngā paihere katoa i tukunga kia uru ki te rārangi pōti i mua i te pōtitanga whānui e whai ake nei hei te tau 2020; ā

·         kia whakatinanahia tētahi tukanga e whakatūturutia ai te whakarato tohutohu whai mōhio a ngā āpiha o te Karauna e pā ana ki te pāpātanga nui te tūponotanga o tētahi Pire, tae atu ki ngā Pire a ngā mema, ki ngā takohanga Tiriti o Waitangi o te Karauna.

E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: He Aha i Pērā Ai? [PDF, 1](hononga o waho).

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.