I tēnei rā i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te Pūrongo Whakatikahanga mō Mangatū 2021 ki te hōputuo mua i te whakaputaranga. I roto i te pūrongo ka tuku te Taraipiunara i te tūtohunga mō tētahi wā kia whakahoki te Karauna i te puritanga Māori o aua wāhanga o te whenua ngahere Karauna i Mangatū i roto i te takiwā ki te raki o Tūranga (Poverty Bay) me te tuku i te utu paremata moni.
I te tau 2018, i rangona e te Ruku Tātari Whakatikahanga mō Mangatū ngā tono a ngā rōpū kerēme e whā mō tētahi tūtohutanga pērā: Ko Te Aitanga-a-Māhaki me te Kaporeihana o Mangatū, Ngā Uri o Tamanui, me Te Whānau-a-Kai. I whai wāhi atu tētahi atu rōpū, Te Rangiwhakataetaea–Wi Haronga–Ngāti Matepū, ki te Ruku Tātari hei hunga e whai take ana. Ko te take o te ruku tātari whakatika kia whakatau mēnā me whakahaere e te Taraipiunara tōna mana i raro i te wehenga 8HB o te Treaty of Waitangi Act 1975 kia tūtohu i te whakahokinga o te whenua ngahere Karauna o Mangatū ki te puritanga Māori. Mēnā, āe, e herea ana te Taraipiunara kia whakatau he aha te rahi o te whenua kia whakahokia, ā, ki ēhea rōpū kerēme. E whakarato ana hoki te wehenga 36 me te āpitihanga tuatahi o te Crown Forests Assets Act 1989 kia whiwhi ngā kaikerēme angitu ki te utu paremata moni me te whenua hoki. E tatauhia ana te rahi o te utu paremata kia whakaata i te uara o ngā mōtika tope rākau mō te ngahere Karauna o Mangatū, i hokona e te Karauna i te tau 1990.
I mua i whai wāhi atu ngā kaikerēme nō tēnei ruku tātari ki te ruku tātari ā-rohe mō te Tūranganui-a-Kiwa (te ruku tātari mō Tūranga, 2000-04), i kite ka pānga rātou me ētahi atu ki te whānuitanga o ngā takahanga Tiriti a te Karauna i roto i te rohe i ngā rautau tekau mā iwa me te rua tekau. Kei roto i ēnei takahi te rironga i te Karauna o ngā wāhanga o te whenua e whakatōpūtia ana ki te ngāherehere Karauna o Mangatū ināianei. Ka kitea e te Taraipiunara i whakahāweatia a Te Aitanga-a-Māhaki, Ngā Uri o Tamanui, me Te Whānau-a-Kai, ngā kaipupuri whenua tuku iho o te whenua ngāherehere Karauna o Mangatū e ngā takahanga Tiriti a te Karauna, me te aha, he pānga whakamōtī me te karioi.
I te tau 2011, ka whakahau te Kōti Mana Nui (i Haronga v Waitangi Tribunal) te Taraipiunara kia rongo ohotata i te tono whakatikahanga o te Mangatū Incorporation. I te tau 2013, i roto i tana Pūrongo Whakatikahanga mō Mangatū, kāore te Taraipiunara i tūtohu e pā ana ki te whenua ngāherehere Karauna o Mangatū. I arotakehia i tētahi whakataunga whakawā te pūrongo e te Mangatū Incorporation me ētahi atu kaikerēme i te tau 2014, ā, ka whakakorengia te Kōti Teitei i te tau 2015. Ka noho anō te ruku tātari whakatikahanga mō Mangatū i te tau 2017 i muri iho i te pīra mūhore a te Āpiha Matua o te Ture i te whakataunga o te Kōti Teitei.
Ina whai whakaaro ana kia tūtohu i te whakahoki whenua ngāherehere Karauna ki ngāi Māori, e herea ana te Taraipiunara i raro i te ture kia whai i tētahi raupapatanga whetoko i āta whakaraupapahia, me te tuku whakataunga i ia wāhanga. E whakatakoto ana te Pūrongo Whakatikahanga mō Mangatū 2021 i ēnei whakataunga me te pūtake i mua i te tuku i te tūtohunga whānui a te Taraipiunara mō tētahi wā. Ko ngā whakataunga matua a te Taraipiunara e tautoko ana i te tūtohu:
· He whai kiko ngā kerēme o Te Aitanga-a-Māhaki me te Kaporeihana o Mangatū, Ngā Uri o Tamanui, me Te Whānau-a-Kai.
· E hāngai ana te whānuitanga o aua kerēme whai kiko ki te whenua ngāherehere Karauna o Mangatū. E kōrerotia ana e ngā kerēme hāngai ngā takahanga Tiriti a te Karauna i ngaro ai te tino rangatiratanga me te mana whenua o ngā kaikerēme ki taua whenua. E hāngai ana ngā kerēme ki ngā āhuatanga tauwhāiti i ngaro ai te whenua i te puritanga Māori me ngā mahi whānui a te Karauna i āta hoahoatia kia whakamōtī i te mana motuhake Māori me tō rātou whakahaere i ō rātou whenua i Tūranga.
· Hei whakatikahanga mō te whakahāweatanga i pā ki ngā kaikerēme, me whakahoki i te katoa o te whenua ngāherehere Karauna o Mangatū ki Te Aitanga-a-Māhaki, Ngā Uri o Tamanui, me Te Whānau-a-Kai.
· Me whiwhi ngā kaikerēme ki te utu paremata ahumoni katoa e wātea ana i raro i te āpitihanga 1 ki te Crown Forests Assets Act.
· Me whakahoki te whenua o Mangatū ki te tarahiti kiritōpū e whakatūria ai e ngā kaikerēme e kīia nei te Mangatū Forest Collective Trust. Ko ngā kaiwhiwhi pānga o te tarahiti ko ngā rōpū mana whakahaere i raro i te ture, i whakatūria e Te Aitanga-a-Māhaki Trust, Ngā Uri o Tamanui, me Te Whānau-a-Kai i muri iho i ngā nohoanga whakatikahanga i 2018, ā, i whakamanahia e ngā hapori kaikerēme.
Ināianei e 90 ngā rā te roa o te wā kia whakawhiti kōrero ngā hunga kerēme me te Karauna kia tutuki te whakataunga take o ō rātou kerēme. Ki te eke ki tētahi whakaaetanga kē mā ēnei hui whakawhiti kōrero, ka whakakore, ka panoni rānei te Taraipiunara i tana tūtohunga mō tētahi wā, kei te āhua anō o te hiahia. Ki te kore, i muri iho i te hipanga o ngā rā e 90, ka herea te Karauna e te tūtohunga mō tētahi wā a te Taraipiunara.
Kei runga i te ruku tātari whakatika mō Mangatū ko Kaiwhakawā Stephanie Milroy (te mana whakahaere) rātou ko Tim Castle, ko Dr Ann Parsonson, ko Ahonuku Tom Roa. Ka tū ngā nohoanga ki Tūranga me Te Whanganui-a-Tara i waenga i te Ākuhata o 2018 me te Hūrae o 2019.
E wātea ana te Mangatū Remedies Report 2021 – Pre-publication Version kia tīkina ake i tēnei wā:
Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā ki media@justice.govt.nz.