I te rā nei i tukuna e te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi Haumaru: Te Pūrongo Whakaarotau KOWHEORI-19 i roto i te hōputu i mua i te whakaputanga. I arotahi te ruku tātari ohotata ki te rautaki rongoā āraimate o te Karauna me te nekenga ki te Anga Whakahaumaru KOWHEORI-19 (e mōhiotia ana hoki ki te ingoa 'pūnaha rama ikiiki').
Ka kitea e te Taraipiunara, e pā ana ki te rautaki rongoā āraimate o te Karauna, he takahi i ngā mātāpono Tiriti o te whakahaumaru hohe me te mana tika te whakataunga a te Karauna kia whakaparahako i te tohutohu a ōna ake āpiha kia whakatinana i te panonitanga ā-pakeke mō Ngāi Māori i te tukunga o te rongoā āraimate.
Ka kitea e te Taraipiunara e hiahiatia ana tētahi anga hou e pā ana ki te Anga Whakahaumaru KOWHEORI-19 o te Karauna. Heoi anō, kāore te whakawhitinga tere ki te anga – i tere ake i te tohutohu a ngā āpiha me ngā mātanga o te Karauna, ā, kāore hoki i tutuki ngā paerewa rongoā āraimate mō ia poari hauora ā-rohe – i aro tika ki ngā matea hauora Māori. Nā reira, kua pāhikahika te noho whakamōrea a te Māori kia whakapokea ki Delta ina whakatairitea ki ētahi atu rōpū taupori. Ka takahi tēnei i ngā mātāpono o te whakahaumaru hohe me te tautika hoki.
Waihoki, nā te nekehanga tere ki te Anga Whakahaumaru KOWHEORI-19 i pāngia ngā kaiwhakarato hauora Māori, whānau ora hoki ki te pēhanga inati, ā, ka whakararu i tō rātou āheinga ki te whakarato i te tiaki tautika mō ngāi Māori. He takahi tēnei i ngā mātāpono e rua o te tino rangatiratanga me ngā kōwhiringa.
Ka mutu, i whakataua kia neke ki te Anga Whakahaumaru KOWHEORI-19 ahakoa he pākaha, he kotahi hoki te whakahē a ngā kaihautū hauora Māori me te iwi i akoakohia e te Karauna. Waihoki, kāore i te rite te whakapāpā a te Karauna ki ngā Māori ki te whānuitanga whai kiko mō ngā whakataunga matua i roto i tana urupare ki te mate urutā. E takahi ana ēnei mahi i te mātāpono o te houruatanga.
E tūtohutia ana e te Taraipiunara kia wawe te whakarato a te Karauna i ētahi anō pūtea, rauemi, raraunga, me ētahi atu tautoko hei āwhina i ngā kaiwhakarato me ngā hapori Māori ki:
· te whakahaere tonu i te rongoā āraimate – tae atu ki te rongoā āraimate tamariki, turuki hoki;
· he tautoko heipū mō ngā whānau hauā me ngā tāngata whaikaha;
· te whakamātautau me te kimi hunga whakapā;
· te tiaki i ngā Māori i pokea ki te KOWHEORI-19; me
· te noho taratahi me ngā hōtaka taratahi whakahaere.
Ka tūtohu hoki te Taraipiunara kia whakapai ake te Karauna i tana kohikohinga o ngā raraunga me ngā mōhiohio mātāwaka e hāngai ana ki ngā putanga hauora Māori, ā, kia noho hei whakaarotau ngā mahi whakapai ake i te kounga o ngā raraunga inerahi, inekounga hoki mō ngā tāngata whaikaha me ngā whānau hauā, e mahi tahi ana me ngā kaiwhakarato me ngā rōpū ā-hapori tiaki i te hunga Māori hauā. Me tuku ki te hunga tūmatanui ēnei raraunga me ēnei mōhiohio katoa, ā, me tino mārama, tino tomopai, e hāngai ana ki ngā ture hāngai.
I tana tirohanga whakamua, ka tūtohu te Taraipiunara kia whakakaha te Karauna i tana kaupapa aroturuki kia āhei ai te tautuhi, i taua wā tonu mēnā e āhei ana, mēnā e pai ana rānei ana whakaritenga kaupapahere e pā ana ki ngāi Māori, kāore rānei. Ka whakamana tēnei i te Karauna kia panoni i aua whakaritenga kia tutuki ngā hua e hiahiatia ana, ā, e takunehia ana me te noho haepapa ki tōna rangapū Tiriti.
Ka tūtohu te Taraipiunara i te whakaputanga o te rongoā āraimate tamariki me te rongoā āraimate turuki e āta whakaarotautia ai a ngāi Māori, ā, e tautokohia ana e te tahua rawaka, ngā raraunga, me ngā rauemi e tika ana mā ngā kaiwhakarato Māori.
Ka mutu, e tūtohutia ana e te Taraipiunara kia whakakaha te Karauna i tāna whakapāpā ki ōna rangapū Tiriti. Kua tīmata ngā kaikerēme me te Karauna i ngā hui whakawhiti kōrero mō te kiritōpū ā-motu hou kia āwhina ki te ruruku i te urupare Māori mō te mate urutā. E tūtohutia ana e te Taraipiunara ko te whakapāpā anō i waenga i ngāi Māori me te Karauna, me tēnei kiritōpū ā-motu me ētahi atu rōpū Māori, me whakamana i te rangatiratanga, ā, me tū hei māngai matawhānui mō ngāi Māori. Me whai wāhi hoki ngā Minita Matua me ngā āpiha o te Karauna.
Haumaru: E wātea ana Te Pūrongo Whakaarotau KOWHEORI-19 – Putanga hukihuki ki te hōputu PDF me te hōputu Word hoki:
Haumaru: Te Pūrongo Whakaarotau KOWHEORI-19 – Putanga i Mua i te Whakaputanga [PDF, 2.2Mb][PDF, 2.2 MB]
Haumaru: Te Pūrongo Whakaarotau KOWHEORI-19 – Putanga i Mua i te Whakaputanga [Word, 6.7Mb] [DOCX, 6.5 MB]
Mō ngā pakirehua arapāho katoa, tēnā whakapā atu ki Paul Easton i runga i 027 276 9810 paul.easton@justice.govt.nz rānei.