Ngā tuhinga kua whakaputaina 11/12/2019

I tēnei rā i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te Pūrongo Ruku Tātari mō te Mana Kōwhiri o Maniapoto ki te hōputu i mua i te Whakaputanga. E aro ana te pūrongo i ngā kerēme 10.

Ko te take matua i roto i te ruku tātari mēnā i takahi te Karauna i te Tiriti o Waitangi i te wā e whakamana ana i te mana kōwhiri o te Maniapoto Trust Board kia whakawhiti kōrero ki te Karauna mō te whakataunga take o ngā kerēme Tiriti o Waitangi o mua mō Ngāti Maniapoto.

Ko te tino otinga o te Taraipiunara e whaitake ana te whakamanatanga o te Karauna i te mana kōwhiri o te Poari Tarahiti nā runga anō i te taumata o te tautoko mō te Poari Tarahiti, te tūāhanga, me te nui o te whai wāhi ki ngā whakataunga take o mua.

E tika ana hoki nā te mea, i mua i te Hepetema o 2016, he roa ngā matapaki ngākau pono i waenga i te Karauna me Te Kawau Mārō, te rōpū i kimi i te mana kōwhiri i mua kia whakawhiti kōrero e pā ana ki te whakataunga take o Ngāti Maniapoto.

Heoi anō, ka kitea e te Taraipiunara kāore ētahi āhuatanga o te tukanga kia whakamana i te mana kōwhiri o te Poari Tarahiti i te tōkeke, i mahia rānei i runga i te ngākau pono.

Otirā, i takahi te whakatinanatanga a te Karauna i te rautaki 'Broadening the Reach' me tana tūnga mānenei e pā ana ki te whakaurunga o Ngāti Apakura ki te whakaaetanga mana kōwhiri i ngā mātāpono o te houruatanga, te tauutuutu, me te mana taurite. Ka whakatau te Taraipiunara ka whakaarotau a 'Broadening the Reach' i ngā whāinga tōrangapū a te Karauna kia whakaoti i ngā whakataunga take i roto i te angawā poto iho, ki mua i tana hononga ki a Ngāti Maniapoto.

Ka kitea hoki e te Taraipiunara he āhua rawaka te whakaaetanga mana kōwhiri o te Poari Tarahiti mō ngā hui whakawhiti kōrero te take.

Neke atu i te 20 marama, atu i te tau 2013 tae noa ki waenga o te tau 2016, ka mahi tahi te Karauna me Te Kawau Mārō ki te koke whakamua i te mana kōwhiri mō ngā hui whakawhiti kōrero me Ngāti Maniapoto.

I te Hepetema o 2016, ka mutu te mahi tahi a te Karauna ki Te Kawau Mārō ki te whakawhanake i te rautaki mana kōwhiri e whakamanaia ana e te Karauna, ā, ka tuku kē te kōwhiringa ki te Poari Tarahiti ki te kimi i te mana kōwhiri hei wāhanga o te rautaki Karauna hou e kīia nei ko 'Broadening the Reach'.

I whai a 'Broadening the Reach' kia whakaiti i te roa o te tukanga whakataunga Tiriti mō ētahi iwi, mō ētahi takiwā matawhenua hoki kāore anō kia whiwhi ki ngā painga i te tukanga whakataunga take matawhānui i taua wā, ā, ki te kore me tatari mō ngā tau huhua ki te whakataunga take.

I muri iho i te tukanga mana kōwhiri i whakapotohia, 10 wiki noa iho te roa, kaua ko te 12 ki te 18 marama i kitea i te nuinga o te wā, ka whakamana ōkawatia e te Karauna te mana kōwhiri o te Poari Tarahiti i te Tīhema o 2016.

Kāore te Taraipiunara i tūtohu kia whakamutua ngā hui whakawhiti kōrero, engari kua tuku i ētahi tūtohu whai kiko hei āwhina ki te ārahi i te Karauna me ngā hunga kia tutuki ai te whakataunga take mārie, mau roa, pakari hoki.

Kei roto i ana tūtohu ko te whakarato i te aronga motuhake i roto i te whakaaetanga mana kōwhiri mō ētahi hapū, e āta whai whakaaro ana ki ngā kōwhiringa rōpū mana urungi hei whakahaere, hei tuari hoki i te whakataunga take o Ngāti Maniapoto, e panoni ana i ngā rauemi me te rahi o te pūtea mō te whakataunga take o Ngāti Maniapoto hei aro atu ki te whakahokinga mai anō o Ngāti Apakura, e panoni ana i ngā wāhanga whakatikahanga i roto i te whakaaetanga mana kōwhiri, me te āta aro atu ki ana kōwhiringa whanaungatanga ki ngā Māori o Ngāti Maniapoto i roto i te tukanga whakataunga Tiriti.

He ruku tātari i whakawhiwhia ki te tūnga ohotata te Ruku Tātari Mana Kōwhiri o Maniapoto e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te Noema o 2018. I whakatewhatewha te ruku tātari i ngā mahi a te Karauna i te wā o te tukanga mana kōwhiri me Ngāti Maniapoto atu i te tau 2013 ki te tau 2019, me te tika o te whakaaetanga mana kōwhiri mō te whakawhiti kōrero mō te whakataunga take o ngā kerēme Waitangi o Ngāti Maniapoto.

Ka rongo te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te taunakitanga a ngā kaikerēme me te Karauna mō ēnei take i ngā wiki e rua i te Hūrae o 2019 i Kirikiriroa. Kei runga i te rōpū e rongo ana ki ngā kerēme ko Kaiwhakawā Sarah Reeves (te mana whakahaere) rātou ko Ahorangi Pou Temara, ko Dr Aroha Harris.

E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: Te Pūrongo Ruku Tātari mō te Mana Kōwhiri o Maniapoto – I tuku i mua i te Whakaputanga [PDF, 1.7 Mb](hononga o waho)

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.