Ngā tuhinga kua whakaputaina 17/12/2019

I te rā nei i whakaputa te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te pūrongo ruku tātari kerēme inaki mō te Whakataunga Take o Hauraki ki te hōputu i mua i te whakaputanga. E aro ana te pūrongo i ngā kerēme e whā.

Ko te otinga o te Taraipiunara he hārakiraki te mahi a te Karauna ki ngā mātāpono o te Tiriti nā te kore rawaka o tana whakahaere i te tukanga kerēme inaki e pā ana ki te puretumu i tukuna ki ngā iwi o Hauraki hei wāhanga o tā rātou whakataunga Tiriti e marohitia ana.

He taumaha ngā tukunga iho mō ngā iwi e inaki ana ō rātou pānga ki Hauraki, mō Ngāi Te Rangi, mō Ngāti Ranginui mō Ngāti Wai hoki. E ai ki te Taraipiunara nā ngā mahi a te Karauna i puta ngā nawe hou, i whati ngā hononga, ā, i takaroa anō te tukanga whakataunga take.

Kei te iho ēnei otinga o te pūrongo Ruku Tātari Inaki mō te Whakataunga Take o Hauraki, i whakaputaina i te rā nei. Ka puta te pūrongo i tētahi nohoanga ohotata ki ngā kerēme i whakatakotohia e ngā iwi e whā: Ngāti Ranginui me Ngāi Te Rangi (he iwi nō Tauranga Moana), Ngāti Wai (e totoro ai tana wāhi aronga i Te Pēwhairangi ki Matakana kei Mahurangi, tae atu ki ētahi moutere) me Ngāti Porou ki Hauraki (e noho ai tana wāhi aronga i te takutai Tai Tamāhine o Hauraki).

I mua ko Ngāti Porou ki Hauraki tētahi wāhanga o te Kiritōpū o Hauraki. Nā reira, he tino rerekē ō rātou wheako me ō rātou kerēme ki ō ngā kaikerēme kē. Ahakoa tā rātou whakapae i whakahāweatia rātou anō hoki e ngā kaupapahere, ngā tukanga me ngā mahinga a te Karauna, ā, kāore i te tōkeke te tuku puretumu i whiwhi rātou, hei tā te Taraipiunara kāore ō rātou kerēme i āta whai kiko. Kua whakatakotohia ngā take ki te Upoko 6 o te pūrongo.

Heoi anō, ko te otinga o te Taraipiunara i whakahāweatia a Ngāti Ranginui, Ngāi Te Rangi me Ngātiwai – he āhua ōrite ō rātou wheako o te tukanga whakataunga take o Hauraki – e ngā mahi a te Karauna.

I roto i ētahi tau, kāore te Karauna i āta akoako, i āta tuari hoki i ngā mōhiohio ki a rātou e pā ana ki te puretumu e marohitia ana kia tāpaetia ki Hauraki. Ka rangona e te Taraipiunara te taunakitanga pono o te 'akoako' pāpaku, takaroa rānei, o ngā tono mō ngā mōhiohio i toaitia, he huakore i ētahi wā, ā, e tika ana kia whakaratoa e te Karauna ahakoa kāore i tonoa. Ka tautuhi ngā iwi i tō rātou aweretanga i ngā matapaki mō te puretumu e mārama ana ō rātou pānga inaki i roto. Hei tauira, i aukatia a Ngātiwai i ngā matapaki mō te puretumu i runga i Aotea tae noa ki te hiku anō o te tukanga whakataunga take o Hauraki. Ka kōrero hoki ngā kaikerēme mō te kore tautoko a te Karauna mō ngā tukanga pūtake tikanga hei whakatatū i ngā taupatupatu puretumu, hei whakamātautau hoki i ngā pānga e kerēmehia ana.

I ētahi wā, i whakaae ngā iwi e kerēme ana kia whakaratoa ētahi mea puretumu ki Hauraki, kia tūhura kua tāpae te Karauna i ētahi atu mea, i tētahi mea rerekē rānei. Ko tētahi take matua ki ngā iwi o Tauranga Moana ko te whakaritenga i roto i te Whakaaetanga Whakataunga take o te Kiritōpū o Pare Hauraki kia whai wāhi atu ki te Pou Tarāwaho o Tauranga Moana – he nuka mana whakahaere ngātahi auaha hei whakahaere me te whakahaumaru i te whanga o Tauranga. I roto i ngā marama maha, ka tino whakahē ngā iwi o Tauranga Moana i te whakakanohitanga o Hauraki i runga i te rōpū mana urungi Pou Tarāwaho, e mea ana kāore i whakaatuhia ō rātou pānga ki te moana. Engari, i roto i ngā rā ruarua i mua i te waitohutanga o te whakaaetanga kiritōpū o Hauraki i te Tīhema o 2016, i tūpono noa e ngā iwi o Tauranga Moana he wāhanga i roto e whakapūmau ana i te āheinga o ngā iwi o Hauraki kia whai wāhi atu ki te rōpū mana urungi. E kore te Karauna e whakaae kia unu i te wāhanga, ā, koinei tētahi o ngā take i kimi ngā kaikerēme i te ruku tātari ohotata Taraipiunara.

Ka kaha te whakahē a te Taraipiunara i ngā kaupapahere me ngā tukanga e ārahi ana i ngā mahi a te Karauna. Kua kitea kētia e te Taraipiunara i ngā ruku tātari maha atu mai i te tau 2003, kāore i te mārama, i te āwhina, i te rawaka, i te tika hoki te tuhinga kaupapahere e ārahi ana i ngā tukanga whakataunga take o te Karauna – arā, te mea e kīia nei ko te Red Book. Waihoki, kua riterite te mūhore o te Karauna kia panoni, kia whakahou rānei hei whakaata i ngā kitenga o mua o te Taraipiunara. Kua tāruarua te tūtohu a te Taraipiunara kia mārama ake te whakatakoto a te Karauna i tana whakahaere i ana hononga ki ngā huinga i tua atu i ngā rōpū e whakatau take ana, ā, kua tonoa kia tautuku ki te Tiriti, kia tōkeke hoki ngā kaupapahere me ngā tikanga i tuhia ki te Red Book. Heoi anō, kāore i panonihia.

E ai ki te otinga o te Taraipiunara, ka kōwhiri kē te Karauna kia whai i ngā puna o ngā tikanga whakataunga take taupua, puata-kore, e panoni haere tonu ana. Ko ētahi e taupatupatu ana ki ngā kaupapahere ake a te Karauna, he hārakiraki hoki/rānei ki ngā mātāpono Tiriti. Pērā i te kōrero a te Taraipiunara, ka whakaarotau te Karauna i ngā wā matua i te tere, kaua ko te tukanga tika, i roto i te tukanga whakataunga take mō Hauraki.

Ka whakarite te pūrongo i ētahi tūtohu ki te whakatika i te whakahāweatanga ki Ngāi Te Rangi, Ngāti Ranginui, ki Ngātiwai hoki nā ngā mahi a te Karauna.

Me whakamutu te Karauna i te ahu whakamua o te ture e whakamana ana i te Whakaaetanga Whakataunga Take o te Kiritōpū o Pare Hauraki (i waitohua i te 2 o Ākuhata 2018) me ngā whakaaetanga whakataunga take takitahi o ngā iwi o Hauraki, ka tahi. Me kaua e ahu whakamua te ture i mua i te tukanga kerēme inaki mō ngā take puretumu e taupatupatuhia ana, te kī a te Taraipiunara.

Ka rua, e akiaki ana te Taraipiunara i te Karauna kia tino ngākau titikaha, kia whakatinana hoki i ngā kaupapahere me ngā tukanga tautuku ki te Tiriti i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga. Me whakamahi ngā tukanga whakatatū tūāpapa tikanga kia whakamārama i ngā pānga inaki me te whakamahi i ētahi taupatupatu puretumu. Me āta akoako me te tuari mōhiohio, i te wā tika, e pūrangiaho ana, otirā e mahi tahi ana te Karauna ki hunga kē atu i te rōpū e whakatau take ana. Me panoni te Red Book kia tino whakaatu i te haepapa o te Karauna ki te ahunga tautuku ki te Tiriti ki ngā whakataunga take me te whakamārama me pēhea e whakatinana.

Ka kī hoki te Taraipiunara kei roto i te ingoa roa o te Red Book ngā kupu 'Ka tika a muri, ka tika a mua'. Ki te hiahia te Karauna kia karo i te whakawā ā-kōti haere tonu, ngā otinga whakahē a te Taraipiunara, me te takaroa o tana hōtaka whakataunga take, e ai ki te Taraipiunara me huri tēnei whakaaro kia mahi whai kiko.

Ko te mana whakahaere o te Ruku Tātari Kerēme Inaki mō te Whakataunga Take o Hauraki ko Kaiwhakawā Miharo Armstrong. Ko ērā atu mema o te rōpū ko David Cochrane, ko Ahorangi Rawinia Higgins, ko Dr Ruakere Hond.

E wātea ana ināianei te putanga whakamutunga o te pūrongo a te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: Pūrongo Ruku Tātari Kerēme Inaki mō te Whakataunga Take o Hauraki [PDF, 2.8Mb](hononga o waho).

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.