Ngā tuhinga kua whakaputaina 18/10/2021

whakahounga o te pūnaha hauora matua Māori

Kua whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi ana tūtohunga whakamutunga e puta mai ana i te wāhanga tuatahi o te Ruku Tātari ā-Kaupapa Ratonga me ngā Putanga Hauora (Wai 2575). Ko ēnei tūtohutanga te upoko whakamutunga o te pūrongo a te Taraipiunara nō te tau 2019, Hauora: Pūrongo mō te Wāhanga Tuatahi o te Ruku Tātari ā-Kaupapa Ratonga me ngā Putanga Hauora, ā, ka whakakapi i te wāhanga tuatahi o tēnei ruku tātari e haere tonu ana ki te urupare a te Karauna ki ngā wheako tautika-kore ā-hauora i pā ki ngāi Māori.

I urupare te pūrongo o 2019 i ngā kerēme e rua e pā ana ki te ture o te Karauna mō te pūnaha tiaki hauora matua i Aotearoa me tōna whakahaere, te whai pūtea, te aroturuki hoki nō te whakamanatanga o te New Zealand Public Health and Disability Act 2000.

Ka kitea e te Taraipiunara i takahi te Karauna i te Tiriti o Waitangi nā te mea kāore i urupare hohe i ngā tautika-kore hauora Māori, ā, kāore i tutuki ana herenga Tiriti i roto i te rāngai tiaki hauora matua. Ka tuku te Taraipiunara i ngā tūtohunga mō tētahi wā e akiaki ana i te Karauna me ngā kaikerēme, i te whakakanohi i ētahi kaiwhakarato hauora Māori me ētahi rōpū whakahaere hauora matua, kia mahi tahi kia:

·         tūhura i te āhei o tētahi Mana Whakahaere Hauora Māori;

·         whakaae ki te tikanga e whakamahia ai hei ine i te whānuitanga o te iti rawa o te pūtea mō ngā ratonga hauora matua Māori mai i te tau 2000; ā

·         arotake me te hoahoa anō i ngā whakaritenga rangapū onāianei puta noa i ngā taumata katoa o te rāngai hauora matua.

I roto i te upoko whakamutunga o te pūrongo, ka arotake te Taraipiunara i te ahunga whakamua o te Karauna me ngā kaikerēme kia tutuki ai ēnei tūtohunga mō tētahi wā. E ai ki te Taraipiunara he whanaketanga hira ngā whakahou pūnaha hauora me te whakatūnga o te Aka Whai Ora, he mea whakapuaki i te tīmatanga o te tau 2021.

Heoi anō, kua kī te Taraipiunara kāore anō kia whakaū ngā taipitopito o ngā whakahou, tae atu ki te taumata o te pūtea mō te Mana whakahaere me ngā Poari Rangapū Iwi/Māori.

Ko te mea nui, e ai ki te Taraipiunara kāore anō kia tino mārama mēnā e whiwhi a ngāi Māori ki te mana kōwhiri o te Mana Whakahaere, ā, ka tono i te whakaritenga mana whakahaere e whakamana ana i te tino rangatiratanga. E tūtohu ana te Taraipiunara kia mahi tahi tonu me ngā kaikerēme wāhanga tuatahi ki ngā taipitopito whakahaere o te Aka Whai Ora, kia whakatūturutia ai te taurangi Tiriti o te tino rangatiratanga.

E pā ana ki tana tūtohunga mō tētahi wā tuarua, ka kī te Taraipiunara he tīmatanga pai tētahi pūrongo i kirimanatia e ngā kaikerēme i te tau 2020 hei ine i te rahi o te iti o te pūtea o mua mō ngā rōpū whakahaere me ngā kaiwhakarato hauora matua Māori, me te utu paremata e tika ana mā rātou.

Heoi anō, e whakaatu ana te Taraipiunara i tana matekiri kāore anō kia whakaaetia e ngā hunga te tikanga whakamutunga mō te iti o te pūtea, ā, ka toai mā te takaroa e whakapiki ai te hōhonutanga o te whakahāweatanga  ki ngāi Māori. Nā reira, e tūtohu ana te Taraipiunara kia wawe te koke whakamua o te Karauna me ngā kaikerēme i ngā mahi e toe ana kia whakaaetia ai te tikanga.

Ina whakaaetia ana, ka tūtohu te Taraipiunara kia utu te Karauna i te utu paremata e tika ana mā ngā rōpū whakahaere hauora Māori, me te whakamahi i tēnei mahi mō te iti o te pūtea hei whai mōhiotanga mō te tiaki matua.

E rite ana kia tīmata hei te Tīhema 2021 ngā nohoanga mō te wāhanga tuarua o te Ruku Tātari Ratonga me ngā Putanga Hauora, e whakatewhatewha ai i ngā takahi i te Tiriti e whakahāwea ana i ngāi Māori whai hauātanga, e ai ki te whakapae.

E wātea ana ināianei ngā tūtohunga whakamutunga a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi nō te wāhanga tuatahi o te Ruku Tātari Ratonga me ngā Putanga Hauora kia tīkina ake hei upoko motuhake o te pūrongo Hauora :

Hauora Upoko 10 [PDF, 1 MB]

Ka whakaoti te upoko nei i te pūrongo Hauora, e wātea ana hoki ki tīkina ake i te āhua i whakaputaina i te tau 2019:

Hauora(hononga o waho).

Ka whakaputaina tētahi putanga nui o te pūrongo ā tōna wā.

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, tēnā whakapā atu ki Paul Easton i runga i 027 276 9810  paul.easton@justice.govt.nz rānei.