I tēnei rā i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te putanga whakamutunga o tana Pūrongo Tukanga Whakataunga Take mō te Maunga o Te Aroha. He hua tēnei pūrongo o te ruku tātari ohotata ki tētahi āhuatanga o te tukanga whakataunga Tiriti i roto i te rohe o Hauraki. I kitea e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i mua, i te tau 2006, he whai kiko ngā kerēme o ngā rōpū i roto i te rohe o Hauraki e pā ana ki ngā mahi o mua a te Karauna. Kātahi ka waihangatia e ngā iwi 12 i te rohe o Hauraki te Hauraki Collective, ā, ka uru ki ngā hui whakawhiti kōrero me te Karauna i te tau 2010 mō te whakataunga o ō rātou kerēme. Heoi anō, i whakarewahia e tētahi o aua iwi, e Ngāti Rāhiri Tumutumu, he āwangawanga tairaru mō ngā mahi a te Karauna i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga. I te Pēpuere o 2014, ka whakahēngia e te Taraipiunara te tono a Ngāti Rāhiri Tumutumu mō te whakatikahanga ohotata o te āhuatanga, engari i whakamana i te ruku tātari ki tētahi āhuatanga o te tukanga whakawhitinga kōrero. Ka tū te nohoanga ohotata i te 7 me te 8 o Mei i Te Whanganui-a-Tara i mua i te rōpū me Kaiwhakawā Michael Doogan (mana whakahaere), Tākuta Rawinia Higgins, me Ahorangi Tā Hirini Mead.
I arotahi te ruku tātari mēnā i mahi tōkeke te Karauna, kāore rānei, ki tētahi tautohetohe i waenga i Ngāti Rāhiri Tumutumu me te Hauraki Collective e pā ana ki te whakahokinga o te whenua i runga i te maunga o Te Aroha. He whakahirahira ngā maunga o Te Aroha me Moehau ki ngā iwi katoa o Hauraki. Kua tāpae te Karauna ki te Hauraki Collecitve te whakahokinga tūturu o ngā heketea 1,000 i runga i ngā maunga e rua. Kei te iho o ngā kerēme o Ngāti Rāhiri Tumutumu te maunga o Te Aroha. Ahakoa ka whai wāhi rātou ki te tukunga ki te Hauraki Collective, i hiahia hoki rātou kia tukua te whenua i runga i Te Aroha ki a rātou ake, tae atu ki te katoa, tētahi wāhanga rānei o te whenua e tāpaetia ana ki te Kiritōpū.
Kua kitea e te Taraipiunara kāore i te makihuhunu te tukanga i tāpaetia ai te whenua ki te maunga o Te Aroha ki te Kiritōpū o Hauraki ki Ngāti Rāhiri Tumutumu, kāore hoki i takahi i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. Kia tae ki taua whakaaro, ko te āhuatanga hiranga ko te tautoko a Ngāti Rāhiri Tumutumu mō te tukanga i mua i te tāpaetanga. Ko te otinga o te Taraipiunara, nā taua tukanga i tīmata te koke whakamua wawe i roto i ngā hui whakawhiti kōrero mō Hauraki, i whai hua Ngāti Rāhiri Tumutumu me ētahi atu iwi o te Kiritōpū o Hauraki.
Ko te otinga o te Taraipiunara ko tētahi o ngā take i puta ai ngā āhuatanga i noho hei tūāpapa o tēnei ruku tātari ko ngā rerekētanga kāore e taea te whakatika i waenga i te puretumu i tāpaetia ki te Kiritōpū o Hauraki me ngā tūmanako o Ngāti Rahiri Tumutumu mō te puretumu. Ka tautuhi hoki te Taraipiunara i ngā āhuatanga e whai wāhi ana. Ko tētahi ko te kore māramatanga e pā ana ki te whakawhiti kōrero mō ngā pānga o tēnā iwi, o tēnā iwi me te whakamanatanga i roto i te horopaki o te puretumu kiritōpū, ā, i taua horopaki, he aha ngā mahi me ngā haepapa hāngai o te Karauna me te Kiritōpū.
Ahakoa kāore i kitea e te Taraipiunara he takahi i te Tiriti. Nā reira, kāore i tuku tūtohu. Heoi anō, ka kōrero i tana raru ki te āhuatanga o Ngāti Rāhiri Tumutumu me te kī e whakaotia ana te puretumu o te Kiritōpū o Hauraki i ngā āhuatanga kāore i te mārama he pēhea te kerēme matua o Ngāti Rāhiri Tumutumu e uruparetia ai. Nā reira, i tuhi te Taraipiunara i ētahi marohi i roto i te pūrongo i tūmanakohia ka āwhina i ngā hunga katoa.
Ka kī te Taraipiunara, i roto i te whakawhiti kōrero kia whakahokia ko tōna 1,500 heketea i runga i Te Aroha, kua nui ngā mea i tutuki i Ngāti Rāhiri Tumutumu me te Kiritōpū o Hauraki i roto i ō rāua hui whakawhiti kōrero me te Karauna. Ka whakatau e te Taraipiunara 'ka taea ngā kōwhiringa kia mahi tahi, ā, me mahi tahi e pā ana ki te mana urungi i runga i ngā wāhanga o Te Aroha i puritia kiritōpūtia me aua rohe ka whakahokia hei puretumu tauwhāiti ā-iwi ki Ngāti Rāhiri Tumutumu'.
Pānuitia te Pūrongo Tukanga Whakataunga Take mō te Maunga o Te Aroha
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture.