Ngā tuhinga kua whakaputaina 11/3/2016

I wetewetehia i tēnei rā te Pūrongo mō ngā Kerēme e Pā ana ki te Whakahou o Te Ture Whenua Māori Act 1993, i roto i te hōputu i mua i te whakaputanga. He putanga o ngā kerēme e toru a ngā kaipupuri whenua Māori.

Ko Marise Lant, te kaikerēme i whakaingoatia mō Wai 2478 he kaimahi Kōti Whenua Māori o mua. I tautokohia tana kerēme e Te Whānau-a-Kai. Ko Cletus Maanu Paul, te kaikerēme i whakaingoatia mō Wai 2480, te hoa toihau tuarua o te Kaunihera Māori o Aotearoa me te toihau o te Kaunihera Māori ā-Rohe o Mātaatua. Ka tukuna tana kerēme mō te Kaunihera Māori ā-Rohe o Mātaatua me Moewhare. Ko ngā kaikerēme Wai 2512 ko Lorraine Norris rātou ko Michael Beazley, ko William Kapea, ko Owen Kingi, ko Ani Taniwha, ko Justyne Te Tana, ko Pouri Harris, ko Vivienne Taueki, ko Tamati Reid. I tuku rātou i tō rātou kerēme mā ngā hapū whānui puta noa i Te Ika-a-Māui.

Ka tīmata ngā nohoanga Taraipiunara ki Te Whanganui-a-Tara mai i te 11 ki te 13 o Noema 2015, me te 9 o Tīhema 2015. Kei roto i te rōpū i kopoua kia rongo i ngā kerēme ko Ron Crosby (mana whakahaere) rātou ko Miriama Evans, ko Ahorangi Rawinia Higgins, ko Ahorangi Tā Hirini Mead, ko Tākuta Grant Phillipson.

I te Hune o 2012, ka kopoua e te Minita Tuarua o Ngā Take Māori tētahi rōpū arotake motuhake ki te arotake i Te Ture Whenua Māori Act 1993. I muri iho i te tukunga o te pūrongo whakamutunga a te rōpū ki te Minita Tuarua i te Hūrae o 2013, ka whakaae te Karauna ki ngā tūtohu a te rōpū me pīra te Ture o 1993 me te whakakapi ki tētahi anga ture hou me te mana whakahaere o ngā kaipupuri hei arotahi matua. I muri iho i ngā tau e rua o te whanaketanga, i whakaputaina e te Karauna tētahi tuhinga hukihuki huranga o te Pire hou i te Mei o 2015, ā, i tono i ngā tāpaetanga. I marohi te Pire kia whakakapi i ngā whakahaumaru mō ngā kaipupuri whenua i taua wā e whakahaeretia ana e te Kōti Whenua Māori me tētahi anga e whakamana ana i 'ngā kaipupuri whai wāhi'.

I whai whakaaro te Taraipiunara ki te tukanga arotake me te whakahou tae atu ki ngā wāhanga o te Pire hou i roto i tana pūrongo, i takune te Karauna kia whakauru ki te Pāremata i te Māehe o 2016.

I kitea e te Taraipiunara ka takahi te Karauna i ngā mātāpono Tiriti ki te kore e whakatūturuhia e tērā te tautoko i whaimōhio, i tautokohia whānuitia e ngāi Māori kia ahu whakamua te Pire hou. Ka whakahāweatia ngā kaipupuri whenua Māori, me ō rātou whānau, hapū, iwi hoki ki te pīratia te Ture o 1993 'me tō rātou kore tautoko', ā, ki te kore e whakatūturu i ngā whakaritenga rawaka, tika hoki mō ngā mea i whakahaeretia e taua Ture'.

Ka kī te Taraipiunara e pā ana ki ngā whakaritenga o te Pire kāore e hiahiatia ana e ngā mātāpono Tiriti tētahi momo taputapu whakahaumaru tauwhāiti, mēnā he whaitake, ā, kua riro te tautoko tino whaimōhio, matawhānui o ngāi Māori. Heoi anō, ka whakatau te Taraipiunara i whakakore, i whakangoikore rānei ētahi whakaritenga o te Pire i ngā tikanga i takunehia kia whakatūturu i te puritanga o ngā whenua Māori. He hārakiraki tērā ki te haepapa o te whakahaumaru hohe o te Karauna.

I kitea e te Taraipiunara, he hārakiraki ki ngā mātāpono Tiriti ētahi atu āhuatanga o te Pire e pā ana ki te tauatanga me te tatūtanga taupatupatu.

I tūtohu te Taraipiunara kia karo te Karauna i te whakahāweatanga ki ngāi Māori mā te whakapāpā anō ā-motu mā ngā hui me ngā tāpaetanga ā-tuhi, i muri iho i te whakatūturu e tino whaimōhio ana ngāi Māori mā te rangahau taunakitanga. Tērā ētahi atu tūtohu whānui, tauwhāiti hoki ki te Karauna e pā ana ki te tukanga arotake me te whakahou me te Pire hou.

E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: He Kura Whenua ka Rokohanga

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture