I whakaputaina te Pūrongo mō te Ruku Tātari Mana Kōwhiri mō Ngāpuhi i whakaputaina i te āhua whakamutunga i te 21 o Tīhema 2015. Koinei te putanga o tētahi ruku tātari ki ngā kerēme 15, te nuinga nō ngā hapū me ngā kiritōpū hapū o Ngāpuhi, e hāngai ana ki te aronga o te Crown i te Mana Whakahaere Mana Kōwhiri Motuhake o Tūhoronuku (te IMA o Tūhoronuku) hei rōpū me te mana kōwhiri kia uru ki ngā hui whakawhiti kōrero ki te whakatau i ngā kerēme o mua o ngā tāngata katoa o Ngāpuhi.
Ka tū ngā nohoanga ohotata ki Waitangi i te Tīhema o 2014 me te Te Whanganui-a-Tara i te Māehe o 2015. Kei runga i te rōpū i kopoua hei whakarongo ki ngā kerēme ko Kaiwhakawā Sarah Reeves (te mana whakahaere) rātou ko Tākuta Robyn Anderson, ko Kihi Ngātai, ko Kahurangi Tureiti Moxon.
I te Pēpuere o 2014, ka arohia ōkawatia e te Karauna kua riro i te IMA o Tūhoronuku tētahi mana kōwhiri mai i ngā tāngata o Ngāpuhi kia uru ki ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga mā rātou. Ka whakapae ngā kaikerēme kua whakataua kētia e te Karauna kia tuku i tēnei aronga. Kāore rātou i te tautoko i te IMA o Tūhoronuku, ā, i whakapae he whakararu tēnei i te rangatiratanga o tō rātou hapū. Ka tino āwangawanga ngā kaikerēme ki te kore āheinga o ngā hapū te kōwhiri kia kaua te IMA o Tūhoronuku e tū hei māngai mā rātou. I whakanuitia tēnei take, ki tā rātou titiro, e tō rātou korenga e āhei kia whakarite ko wai hei māngai mā rātou i roto i te anga o te IMA o Tūhoronuku.
I roto i te pūrongo, i kitea e te Taraipiunara kāore te Karauna i whakatau i mua kia aro ki te mana kōwhiri i riro i te IMA o Tūhoronuku. Ka kī ko te whai wāhi o te Karauna ki te tukanga mana kōwhiri i whakatauiratia e te whakapāpā riterite, tūturu, taumata teitei hoki i roto i ngā tau maha, ā, he nui rawa tu te taunakitanga o ngā hunga e whakapāpā ana me te ngākau pono kia tautoko i ngā rerekētanga.
Ka mutu, ko te otinga o te Taraipiunara ko te kaha o te tū motuhake o te hapū he tino āhuatanga o Ngāpuhi. Nā reira, ina kimi ana tētahi rōpū kia tū hei māngai mā Ngāpuhi i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga, me whakaputa i te taunakitanga mārama o te tautoko a ngā hapū mō tana mana kōwhiri. He haepapa Tiriti matua i runga i te Karauna kia hohe te whakahaumaru i te rangatiratanga o ngā hapū o Ngāpuhi ina whakatau ana he pēhea, ā, mā wai e tū hei māngai mā rātou i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga. Ka hinga te Karauna i tēnei haepapa mā te aro atu ki te mana kōwhiri o te IMA o Tūhoronuku ahakoa kāore he taunakitanga mārama o te tautoko a ngā hapū mō tōna mana kōwhiri. Waihoki, nā te anga me ngā tukanga o te IMA o Tūhoronuku i whakararu ngā hapū me tō rātou āheinga kia whakatauhia ngā kaupapa e pāngia ai te whakataunga o ō rātou kerēme.
I tautuhi te Taraipiunara i ngā hē o te anga me ngā tukanga o te IMA Tūhoronuku, ā, ko te otinga i takahi te Karauna i te Tiriti. Heoi anō, kāore i whakaponohia e te Taraipiunara me unu te Karauna i tana aronga ki te mana kōwhiri me te whakature kia tū anō te tukanga mana kōwhiri hou. I whakapono te Taraipiunara he tautoko whānui i roto o Ngāpuhi mō ngā hui whakawhiti kōrero kia whakatau ngā take, ā, ka taea ngā hē i tautuhia i roto i te IMA Tūhoronuku te whakatikahia. Ka kī te Taraipiunara 'Ka puta mai te kaha i te kōwhiringa, kaua i te korenga', ā, ka tūtohu kia whakamutu te Karauna i ngā hui whakawhiti kōrero ki te Tūhoronuku IMA kia whai wāhi a Ngāpuhi ki te urupare i ngā take i tautuhia ai. Otirā, e ai te ki te Taraipiunara he hira rawa kia whai kōwhiringa ngā hapū o Ngāpuhi kia whakatau mēnā i te hiahia rātou kia tū tonu te IMA o Tūhoronuku hei māngai mā rātou.
Pūrongo Ruku Tātari Mana Kōwhiri mō Ngāpuhi
Hokona ngā Pūrongo o te Taraipiunara i Legislation Direct
Waea: 04 568 0005
Īmēra: Ldorders@legislationdirect.co.nz
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture