I te rā nei (2 o Hūrae 2011) i tukuna e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi tana pūrongo ki te kerēme Wai 262, e tūtohu ana i ngā whakahou whānui ki ngā ture me ngā kaupapahere e pāpātia ai te ahurea me te tuakiri Māori me te tono kia ahu whakamua te hononga i waenga i te Karauna me ngāi Māori ki tua atu i te nawe ki te wā me te tūāpapa houruatanga.
Ko Aotearoa Tēnei te pūrongo tuatahi a te Taraipiunara e kapi ai te kāwanatanga katoa, e kōrero ana mō ngā mahi o neke atu i te 20 ngā tari me ngā umanga Kāwanatanga.
Koinei hoki te pūrongo tuatahi a te Taraipiunara kia whai whakaaro ka pēhea te hononga Tiriti i muri iho i te whakataunga o ngā nawe o mua, ā, me pēhea taua hononga e auahatia ai e ngā panoni ki te taupori o Aotearoa hei ngā tau 30 ki te 40 e heke mai nei.
Ko te otinga o te Taraipiunara hei hua o ngā whakataunga take o mua me te whakahounga ohaoha ā-iwi i puta mai, tae atu ki te whanaketanga o te taupori Māori me ētahi atu panoni pāpori, 'Ka noho a Aotearoa ki te pūtahitanga e pā ana ki ngā hononga ā-iwi me tā tātou kimihanga roa mō te tuakiri ā-motu kōhure'.
Neke atu i te 170 tau i muri iho i te Tiriti, 'E kawe tonu ana mātou i te kawenga o ngā waiaro e rangona ngātahitia ana nō te anamata koroniara', me te whakaaro o ngā Māori kua whakaitihia tō rātou ahurea, engari ka māharahara te tauiwi ka whiwhi anake ngāi Māori ki ngā whiwhinga painga kāore i te tika.
Engari e huna ana ēnei āwangawanga i te whakaaro pai me te whakaute kotahi i waenga i ngā ahurea tūāpapa o Aotearoa. Nā reira, i taea ai te tukanga o te whakatau i ngā nawe o mua, ā, e whakaatuhia ana i roto i te mōhiotanga 'he āhuatanga waiwai te tuakiri me te ahurea Māori o te tuakiri me te ahurea o Aotearoa'.
E ai ki te Taraipiunara, kua tīmata a Aotearoa kia whakawhiti ki te tuakiri hou, ki te tuakiri motuhake hoki. Engari, kia angitu tēnei whakawhitinga, 'I roto i te tekau tau e tū mai nei, neke atu rānei, me neke te hononga i waenga i te Karauna me ngā Māori, i whakapūmautia i te wā nei ki ngā nawe Māori, ki te hononga kāore i pērā rawa te pōuri, engari he hononga e arotahi ana ki te anamata i ngā taumata katoa.'
Me panoni te hononga 'i te houruatanga mutunga i te rautau rua tekau e mōhiotia ana i waihangatia i runga i te whakaaro me utu te uri o te kaitakahi Tiriti i te uri o te pārurenga mō te hara koroniara taketake, ki te hononga rautau rua tekau mā tahi o te huanga kotahi, mā te mahi tahi e whakaaetia ana, e pai ake ai ngā taha e rua i tō te wā i tīmata rātou. Ko te Tiriti o Waitangi ki tua i te nawe.'
E ai ki te Taraipiunara ko te wawata o roto o te Tiriti ko te hononga i waenga i te Karauna me ngāi Māori hei houruatanga, e āhei ana te Karauna kia whakahaere ā-kāwana engari ka puritia tonutia e ngāi Māori te tino rangatiratanga o ō rātou taonga. Ka whakarato tēnei pou tarāwaho houruatanga i te ara ki mua mō te hononga i waenga i te Karauna me ngāi Māori.
Engari, he nui ngā āhuatanga kāore i te tutuki i ngā ture onāianei me ngā kaupapahere kāwanatanga i te houruatanga, e tuku ana kē i ngāi Māori ki rahaki me te whakaae i tangata kē kia whakahaere i ngā āhuatanga matua o te ahurea Māori. Nā tēnei ka puta ki te whakaaro nawe parahau, ā, ka aukati i te tāpaetanga a ngāi Māori ki te tuakiri ā-motu, ki te ohaoha o Aotearoa hoki.
Hei tauira, e tuku ana ngā ture onāianei i tangata kē kia whiwhi moni i ngā mahi toi, ahurea hoki a te Māori pērā i te haka me te tā moko ahakoa kāore i te mihi ki ngā iwi me ngā hapū, ā, kāore e whakaaetia ana hoki. Ka whakaae rātou i te rangahau pūtaiao me te mahi moni i ngā momo tipu taketake e waiwai ana ki te tuakiri iwi, hapū rānei me te kore whai wāhi atu o aua iwi, hapū rānei. Ka whakaae rātou kia whakamahi ētahi atu i te mātauranga Māori taketake ahakoa kāore e whakaaetia ana, kāore e mihia ana hoki. Ka whakarato i te whakahaumaru iti, kore rānei ki ngā whakamahinga mōrihariha o ngā mahi toi me te ahurea Māori.
Ka tukuna ngāi Māori me ngā uara Māori ki rahaki o ngā whakataunga nui whakaharahara ki tō rātou ahurea – hei tauira ngā whakataunga mō te tipu, ngā kararehe me te taiao whānui i waihanga i te ahurea Māori, me ngā whakataunga e pā ana ki te tautoko a ngā tari kāwanatanga mātauranga, ahurea, tukunga iho hoki i te whakawhitinga o te ahurea me te tuakiri Māori. Nā reira, kāore e taea e ngā iwi me ngā hapū te whakatutuki ō rātou haepapa hei kaitiaki ki ō rātou taonga – engari kei te iho ēnei haepapa kaitiaki o te whakarauora o te ahurea Māori.
E tūtohutia ana e Ko Aotearoa Tēnei te whakahou o ngā ture, ngā kaupapahere, tikanga rānei e pā ana ki te hauora, te mātauranga, te pūtaiao, te mana whakairo hinengaro, te tipu me ngā kararehe taketake, te whakahaere rauemi, te whāomoomo, te reo Māori, ngā toi me te ahurea, tukunga iho, me te whai wāhi atu o ngāi Māori ki te whanaketanga o ngā whakaritenga a Aotearoa mō ngā taputapu ā-ao e pāpātia ai ngā mōtika iwi taketake. Kei roto i ēnei tūtohu ngā panoni ture me te whakatūnga o ngā rōpū houruatanga hou ki ētahi o ēnei wāhi.
E whai ana ēnei whakahou kia whakatū i ngā houruatanga tūturu e hangarite ana ā-tōkeke, ā-pūataata hoki ngā pānga Māori me ērā o ētahi atu tāngata nō Aotearoa.
'He wā kia ahu whakamua,' te kī a te Taraipiunara:
Me neke tā tātou tirohanga hei motu ki te Tiriti i tērā o te kirimana i takahia, e taea ana te whakatika i taua wā tonu, ki tērā o te whakawhitinga o ngā kī taurangi tūturu i waihangatia mō ā mātou hononga e haere tonu ana.
He mōhiotanga e tipu ana ina kaha ana te ahurea Māori, ka toa a Aotearoa. Kei a mātou te kōwhiringa kia haere ki tua mā te takohanga tūturu ki ngā mātāpono o te Tiriti ...
'Ka tutuki i te takohanga pērā – i te mutunga iho – te kī taurangi i whakaritea i te wā i uru te Karauna me te tangata whenua i tō rātou houruatanga ki Waitangi. Ka waihanga hoki i te huarahi mō te ahunga hou ki te hononga Tiriti: hei hononga hunga rite, e tiro ana tēnā me tēnā ki ngā nawe o mua me te ngākau rorotu ki te anamata tuari. Arā, hei whakamāramatanga kē, kua tae te wā kia kounga rawa te houruatanga.
Ko Aotearoa Tēnei, Te Taumata Tuatahi
Ko Aotearoa Tēnei, Te Taumata Tuarua (Wāhanga 1)
Ko Aotearoa Tēnei, Te Taumata Tuarua (Wāhanga 2)
Wai 262: Ngā pātai me ngā whakautu
He aha te kerēme Wai 262?
Ko Wai 262 te kerēme 262 i rēhitatia ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. I whakatakotohia i te 9 o Oketopa 1991 e ngā kaikerēme e ono mō rātou anō me ō rātou iwi: Ko Haana Murray (Ngāti Kurī) rātou ko Hema Nui a Tawhaki Witana (Te Rarawa), ko Te Witi McMath (Ngāti Wai), ko Tama Poata (Ngāti Porou), ko Kataraina Rimene (Ngāti Kahungunu), ko John Hippolite (Ngāti Koata).
He aha te kaupapa o te kerēme?
Ko te kaupapa o te kerēme te wāhi o te ahurea, te tuakiri me te mātauranga Māori kei roto i ngā ture o Aotearoa, kei roto hoki i ngā kaupapahere me ngā tikanga a te kāwanatanga. E hāngai ana ki te hunga māna e whakahaere te mātauranga Māori, e whakahaere ngā mahi toi, ahurea hoki pērā i te haka me ngā waiata, e whakahaere hoki i te taiao i waihanga i te ahurea Māori. E pā ana hoki ki te wāhi i te ao onāianei i Aotearoa kei te iho o ngā uara ahurea Māori pērā i te takohanga o ngā iwi me ngā hapū kia mahi hei kaitiaki ki ngā taonga pērā i te mātauranga tuku iho, ngā mahi toi me te ahurea, ngā wāhi hira, me ngā tipu me ngā kararehe e hira ana ki te tuakiri ā-iwi, ā-hapū hoki.
He pēhea te hiranga o tēnei ruku tātari?
Ko te ruku tātari Wai 262 tētahi o ngā mea tino tautini, whānui hoki i te hītori o te Taraipiunara. Ko te ruku tātari tuatahi a te Taraipiunara e kapi ai te kāwanatanga katoa. Koinei hoki te ruku tātari tuatahi o te Taraipiunara kia āta urupare i te hononga Tiriti i tua atu i te whakataunga take o ngā nawe o mua.
He aha te kōrero a te Tiriti mō te ahurea me te tuakiri Māori?
He kirimana te Tiriti i whakatū i te houruatanga i waenga i a ngāi Māori me te Karauna. Nā tēnei houruatanga, i whiwhi te Karauna ki te mōtika kia kāwana me te whakature, engari i herea e te kī taurangi o te 'tino rangatiratanga' mō ngā iwi me ngā hapū i runga i ō rātou 'taonga katoa'.
Ka herea te karauna, ina whai kiko ana, kia whakatūturu i te mana whakahaere o ngā iwi me ngā hapū i runga i ngā taonga pērā i ērā i kōrerotia i runga ake, he āhuatanga waiwai o te ahurea me te tuakiri Māori.
E mōhio ana te Taraipiunara i roto i te horopaki onāianei i Aotearoa kāore e taea te mana whakahaere katoa i ngā wā katoa, ā, me hangarite kē ngā pānga o ngā iwi me ngā hapū i te taha o ngā pānga o ētahi atu tāngata nō Aotearoa.
Tirohia Ko Aotearoa Tēnei: Te Taumata Tuatahi, kupu whakataki (whārangi 15–24) mō tētahi whakamārama āmiki mō te kaupapa o te kerēme me te herenga o te hononga Tiriti.
E pā ana te ruku tātari Wai 262 ki ngā kerēme o mua?
Kāore. Ahakoa i whakaputa ngā kaikerēme i ngā take o mua, hei tā te Taraipiunara i te nuinga o te wā e tika ana kia whai whakaarohia i roto i ngā Ruku Tātari ā-Rohe. Nā reira, i arotahi te ruku tātari Wai 262 ki ngā hononga onāianei i waenga i te Karauna me ngāi Māori i te nuinga o te wā.
Ehara i te mea kāore i arohia te hītori. He maha ngā take onāianei e puta mai ana i ngā mahi o mua pērā i te ngaronga o te whenua o ngā iwi me te tāmitanga a te Karauna i te reo me te ahurea Māori mā te pūnaha mātauranga me ngā ture pērā i te Tohunga Suppression Act. Engari, ko te tino arotahi o ngā otinga me ngā tūtohu o te Taraipiunara ko te hononga onāianei i waenga i te Karauna me ngāi Māori, kaua ko ngā nawe o mua.
He aha ngā mea kua tūtohua e te Taraipiunara?
Ka kitea ngā tūtohu a te Taraipiunara i roto i ia upoko o Ko Aotearoa Tēnei. Engari, kei roto i ēnā:
· Ko te whakatūnga o ngā rōpū houruatanga hou i roto i te mātauranga, te whāomoomo, me te ahurea me te tukunga iho; he kōmihana hou kia whakahaumaru i ngā mahi ahurea a ngāi Māori i ngā mahi whakahāwea, mōrihariha rānei me ngā mahi arumoni kāore i whakaaetia; he kaiwhakarite pūtea hou mō te mātauranga Māori i roto i te pūtaiao; me ngā mahi whānui ake mō ētahi rōpū onāianei tae atu ki Te Taura Whiri, te rōpū rongoā ā-motu i whakatūria houtia Te Paepae Matua mō te Rongoā, me ngā rōpū tohutohu Māori e hāngai ana ki ngā mana waihanga me te whakahaumaru taiao.
· He tautoko pai ake mō te rongoā Māori, te reo Māori, me ētahi atu āhuatanga o te ahurea Māori me te mātauranga Māori.
· He panoni ki ngā ture e kapi ai te reo Māori, te whakahaere rauemi, ngā kararehe, te whāomoomo, ngā taonga ahurea, te whakahaumaru taiao, ngā mana waihanga me ngā momo tipu, te mea, te mea.
Ko wai te Taraipiunara?
Ko te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi he kōmihana ruku tātari pūmau. I whakatūria kia whai whakaaro, kia tūtohu hoki e pā ana ki ngā kerēme nā ngāi Māori mō ngā mahi, ngā korenga i mahi rānei e takahi ana ngā kī taurangi o te Tiriti. I whakatūria te Taraipiunara i te tau 1975 i raro i te Treaty of Waitangi Act.
Kei runga i te rōpū Wai 262 ko Kaiwhakawā Joe Williams (te mana whakahaere) rātou ko Keita Walker, ko Pamela Ringwood, ko Roger Maaka.
He aha i roa rawa ai te whakaotinga o te pūrongo?
He maha ngā take. I te tuatahi, ka noho whakaarotau ngā nohoanga ā-rohe hei tautoko i te tukanga kia whakatau i ngā nawe Tiriti o mua, nā reira i tīmata te whakarongo ki te kerēme i te hipanga o ētahi tau i muri i te whakatakotohanga. I muri iho, nā ngā tohe i waenga i te Karauna me ngā kaikerēme e pā ana ki te korahi o te kerēme, te māuiui o te mana whakahaere tuatahi, te tino whānui me te tuatini o te kerēme, te hiahia kia whai tonu i te taiao ture, kaupapahere hoki e panoni haere tonu ana, me ngā whakaarotau taupatupatu i tāpae ki te roanga o te ruku tātari.
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture