Wāhanga 1: Aotearoa, tōna āhua o mua
I ngā rautau i mua i te taenga mai o te Pākehā, i noho ngāi Māori ki ngā wāhi katoa o tō tātou whenua. He ao uaua, engari i whakarato te whenua, te ngahere, ngā awa, ngā roto, me ngā moana i te kai me ngā rauemi mā te tangata.
Kāinga
Ko te kāinga te wāhi i kā ai ngā ahi. I te whakahaumarutia te whenua. He wāhi hira ngā awa, ngā ngāherehere, me ngā puke. I whakarato ēnei i te tāwharau me te kai, ā, i tapaina ki ngā ingoa motuhake. He ara hopu hītori ngā ingoa. Ka whakamaumahara i te tangata mō ngā tīpuna, ngā takunetanga rānei nō ngā wā o mua. Kāhore te tangata takitahi i whiwhi i te whenua. Me tuari ki ngā whanaunga huhua. Me whakaute te tangata i te whenua me tangata kē hoki.
Whakakotahi ai ngā whānau me te waihanga i te kāinga. I te nuinga o te wā e tata ana ngā whenua e tika ana hei ngakinga, hei kohikohi kai hoki. Heoi anō, kāhore ngā tamariki me ō rātou whānau i noho ki te kāinga kotahi i te roanga o te tau. Ka hūnuku ngā whānau kia tāhere manu, hī ika, kohikohi kaimoana rānei. I te nuinga o te wā he whare puni i ngā kāinga – he wharenui e whakamahia ana ki te whakatau tangata, e tū ai rānei tētahi hui.
I tuhi tētahi wahine Māori, Makereti, i whānau i Rotorua i te tau 1872, i tētahi pukapuka e pā ana ki te ao o ngā Māori o neherā i mua i te taenga mai o te Pākehā. I tautuhi ia i te noho ki tētahi kāinga:
Kāhore he rāwaho e haere mai me te noho i roto i tētahi kāinga, ka haere mai anake hei manuhiri. I tēnā rōpū whānau, i tēnā rōpū whānau tōna wāhanga whenua me te taiapa, ā, i roto i tēnei he whare, e rua, e toru, neke atu rānei. He whare hei moe ēnei ... I tētahi rōpū ā-whānau tētahi wharau, tētahi kāuta rānei kua waihangatia tatangia, hei wāhi tunu kai i te huarere kino. Ina pai ana te huarere, ka tunu kai ki waho. He whare motuhake me ētahi rua hei whakaputunga kai.
Ngā Kawa, ngā Tikanga, me te Whanonga
I te Māori he pūnaha kawa, tikanga hoki e ōrite ana ki tō tātou pūnaha ture, tikanga hoki ināianei. I mōhio ngā tāngata katoa he aha aua kawa me aua tikanga, ā, he nui te tūponotanga ka whiua rātou ina take ki te hē. He nui ngā mātauranga o ngā tāngata motuhake e kīia nei he tohunga ki ngā tikanga. I whakangungu rātou mō ngā tau huhua, ā, he tangata matatau.
He taonga ngā tamariki mā te whānau katoa. I āwhina ngā kaumātua ki te tiaki i ngā tamariki. He mea nui kia ako ngā tamariki i te uara o te mahi tahi i ngā tau tōmua. Ka kī a Makereti me whai wāhi ngā tamariki ki ngā mahi me te mahi i ngā mahi pērā i te tiki wai. Me ako ngā tamariki e pā ana ki te tāhere manu, te kohikohi kai, te whatu kākahu me te mōhio ki ngā tipu me ngā kararehe. He ōrite te uara o tēnei ki te mahi i te kura ināianei.
I ngā pō, rongo ai ngā tamariki i ngā pūrākau i ō rātou mātua tūpuna. Ka whakaako tēnei i te hītori o tō rātou whānau, hapū hoki. Kāhore he pukapuka, he tuhinga rānei. Engari, he hira ngā waiata me ngā pūrākau. Ko te whakairo he ara waiwai kia tuku iho i te hītori. Ka tapaina ngā whakairo maha ki ngā ingoa motuhake, ā, he karere hira i roto i ngā whakairo maha. I tukuna ihotia mai i tētahi whakatupuranga ki tētahi.
Te Hokohoko
He tangata pakihi a ngāi Māori. He pūnaha hokohoko pai i a rātou. Ka tauhokohoko ngā hapū tētahi ki tētahi. He maha ngā wā e hokona ana ngā kererū me ētahi atu manu mā te kaimoana. I hokona ngā kahu huruhuru mā ngā rākau o te riri. I ētahi wā i hokona ngā waka. Ina hokona ana ngā kūmara me ētahi atu rawa, ka haria mā te waka. Ko tētahi o ngā mea rongonui i hokona ko te pounamu nō Te Waipounamu. I te hiahiatia e ngā hapū katoa nā te mea he pai hei waihanga rākau o te riri, ngā whakakai me ngā taonga whakarākei. I kawea ki tua i ngā maunga, ā, i haria mā runga waka ki ngā kāinga he rau māero te tawhiti atu i Te Waipounamu.
