Kāhore te Kāwanatanga i mahi i āna mahi i oatihia i roto i te Tiriti o Waitangi, arā, kia whakaaetia mā ngāi Māori e pupuri me te whakahaere i ō rātou whenua me ō rātou ao.
Mātai Kēhi: Taranaki
I mua i te waitohutanga o te Tiriti, i noho ngā tamariki Māori i Taranaki me ō rātou whānau me ō rātou hapū i roto i ō rātou kāinga i runga i ō rātou whenua, he mea pupuri e te iwi katoa.
Riri
Engari, ka hipa ētahi tau i muri iho i te waitohutanga o te Tiriti, i hiahia te Kāwanatanga ki ētahi atu whenua hei wāhi noho mā ngā whānau o ngā tāngata whai o Piritānia. He pakanga roa i waenga i te tauā o te Kāwanatanga me ngā hapū o Taranaki i hiahia kia pupuri tonu ki ō rātou whenua. He wā whakawehi mā ngā tamariki nā te nui o te whakarekereke, ā, e maharahara ana rātou ki ō rātou kāinga me ō rātou whānau. He maha ngā pakeke o ō rātou whānau i whakamatea, ā, i whakamatea hoki ētahi tamariki. He maha ō rātou kāinga me ō rātou māra kai i mōtī.
Te Raupatu
I hiahia te Kāwanatanga ki te whakawhiu i ngā hapū o Taranaki i whawhai ki tō rātou ope tauā. I whakatau te Kāwanatanga kia raupatu i ngā whenua o aua hapū. Engari, i tangohia e te Kāwanatanga he whenua nui rawa atu i tērā i kōrerotia. Ka kī te Kāwanatanga ka whakahoki i ētahi whenua kia whai wāhi ngā whānau Māori ki te whenua hei wāhi noho. Engari, neke atu i te 10 tau i hipa, ā, kāhore he whenua i whakahokia, waihoki ko ngā whenua i whakahokia he iti rawa i ērā i kīia ai e whakahokia.
Te Panoni i ngā Tikanga Puritanga Whenua
I te whakahokinga a te Kāwanatanga i ētahi whenua ki ngā iwi o Taranaki, kāhore i whakahokia ki te hapū katoa. Engari, i whakawehea kētia, ā, ka whakatū i ētahi mema noa o te hapū hei kaipupuri whenua. He nui rawa atu ngā raruraru i ara ake i waenga i ngā whānau i tuhia ai ngā ingoa hei kaipupuri whenua me te ingoa kāhore i tuhia ngā ingoa.
Kāhore he Wāhi Noho
Kāhore ngā whenua katoa i whakahokia ki ngā hapū o Taranaki. Me noho ngā whānau ki tētahi wāhi, nā reira i noho rātou ki te whenua nō rātou i mua, engari nō te Kāwanatanga kē i taua wā. Kāhore he tangata kē e noho ana i runga i te whenua, nā te mea kāhore te Kāwanatanga i hoko i te whenua ki ngā tāngata whai, pērā i tāna i kī ai.
Te Mutunga o te Pakanga
Ko Tītokowaru nō Ngāti Ruanui tētahi rangatira nui o ngā iwi o Taranaki. Ka whakamātau ia mō ngā tau maha kia hohou te rongo i waenga i ngā hapū o Taranaki me te Kāwanatanga, engari ka raupatu haere tonu te Kāwanatanga i te whenua o Taranaki. Ka pau katoa ngā kōwhiringa, ka haere a Tītokowaru me ana tāngata puta noa i te takiwā o te pakanga me te whakawātea i ngā hōia me ngā tāngata whai. I muri iho, i tino riri te Kāwanatanga, ā, kāhore e whakaae ki te tūtaki ki ngā rangatira Māori o Taranaki i hiahia ki te kōrerorero me te whakatika i ngā raruraru.
Parihaka: Mautohe Maungārongo
I tēnei wā, e noho ana ā-rōpū ētahi whānau i roto i tētahi hapori e kīia nei ko Parihaka. Tokorua ngā rangatira ā-wairua, ko Te Whiti o Rongomai rāua ko Tohu Kākahi, ā, kāhore i whakapono rāua ki te whakarekereke. Ki a rāua e hē ana te whawhai, engari he pai ake kia whakatau i ngā raruraru mā te kōrero. I whakaae te katoa o ngā tāngata o Parihaka ki tēnei. Nā reira, kāhore rātou i whawhai ki te Kāwanatanga nā runga anō i te korenga o te whakahoki i te whenua, engari ka tīmata kē ki te parau i te whenua nō rātou tonu, engari e nohoia kētia ana e ngā whānau o ngā tāngata whai. He 'mautohe maungārongo' te ingoa o tēnei. E whā rau ngā kaiparau i mauheretia, ā, i tukuna ki te whare herehere. Kāhore rātou i whawhai i te wā i mauheretia rātou.
Kātahi ka noho te ope tauā ki te whenua o te hapū e toe ana. He māra kai i roto i ētahi o aua whenua i whāngai i ngā hapori katoa, ā, i hiahiatia e rātou aua māra kai kia ora ai. Ina turakina ana e te ope tauā ngā taiapa o ngā māra, ka whakatūria anōtia e ngāi Māori. Kāhore rātou i whawhai ki te ope tauā. Ka turakina anōtia e ngā ope taua ngā taiapa, ā, ka whakatūria anōtia e ngāi Māori. E rua rau te hunga waihanga taiapa i haria ki ngā whare herehere i te taha o ngā kaiparau.
I tēnei wā, ka pāhi te Kāwanatanga i ngā ture hou e kī ana ka taea te tuku i te hunga Māori ki te whare herehere ahakoa kāhore i whakawākia. Nā reira, kāhore te hunga Māori i haria ki te kōti i te tuatahi kia mōhio mēnā i takahi rātou i tētahi ture, kāhore rānei.
Kāhore te Kāwanatanga i hiahia kia whakahaere ngā tāngata o Parihaka i tō rātou ao. Ka whakapae te Kāwanatanga e whakarite ana ngā tāngata o Parihaka kia whawhai ki te Kāwanatanga. Nā reira, i tono te Kāwanatanga i te ope tauā nui rawa atu ka whakamōtī i taua nōhanga maungārongo. I whakapaetia a Tohu rāua ko Te Whiti ki te kaikaiū ki te Kāwanatanga, ā, i mauheretia rāua. Kotahi anake te pātai a Tohu rāua ko Te Whiti mā te Kāwanatanga. Ka pātai rāua mō te whenua e tika ana ka whakahokia i ngā tau 19 i mua.
I te wā o te whakawākanga, te kēhi kōti rānei, o Tohu rāua ko Te Whiti, ko te āhua nei kāhore pea ō rāua hara, ā, i hē kē pea te ope tauā. Nā reira, ka tere te whakature a te Kāwanatanga i te ture hou e kī ana ahakoa he aha te mahi a ngā hōia ki Parihaka, he mea whakamana e te ture. Ka mutu te whakawākanga o Tohu rāua ko Te Whiti. Ka whakataua kua hara rāua ahakoa kāhore i whakawākia.
I muri iho, ka whakahokia e te Kāwanatanga ētahi o te whenua i te oatihia e rātou mō te wā roa e whakahokia ai. Engari, he herenga. I te noho ngā whānau o ngā tāngata whai i runga i te nuinga o aua whenua, ā, i whakaaetia kia noho ki reira mō āke tonu ina hiahia tonutia e rātou. Ka kino te raweke a te Kāwanatanga ki ngā iwi o Taranaki. Nāna i kore e taea te hapū te whiwhi moni rawaka kia pai ai tō rātou ao. Ka waihanga te Kāwanatanga i ētahi ture i ārai i a rātou kia noho me te tiaki i ō rātou whenua pērā i ngā wā o mua. Ka aukati te Kāwanatanga i ngā hapū o Taranaki kia whakahaere i ō rātou ao. Ka whakamōtī i ō rātou hapori.
Te Tūāhua Ināianei
Ināianei, kāhore anō ngā iwi o Taranaki kia whiwhi ki te whenua i oatihia i muri iho i te pakanga. Ka whakamau tonu ētahi wāhine nō Taranaki i te raukura ki ō rātou makawe, he tohu maungārongo nō ngā mautohe maungārongo o Parihaka. Kāhore anō te kounga noho o mua o ngā tāngata i mua i te wā i whakamōtī te Kāwanatanga i ō rātou hapori kia hokia. Kāhore i wareware i ngā whānau ngā mahi kino i pā ki ō rātou tāngata. Ka kōrerotia e ngā mātua ki ngā tamariki ngā mea i mahia, ā, ina tipu ake ana aua tamariki, ka kōrerotia ki ā rātou tamariki, ā, pērā tonu tae noa mai ki tēnei wā.
