I te tau 1978, hei urupare ki te mautohe ki Takaparawhā, i whakarite te Kāwanatanga i tētahi momo whakataunga take me Ngāti Whātua. Ka whakahoki te Karauna i ētahi o ngā whenua anake i tangohia i raro i te Public Works Act - te whenua kāhore i whakamahia mō te take i tangohia ai. Me utu te iwi i te $200,000 mō te whakahokinga.
Ko te mea nui, ka tono ngā uri nō rātou te whenua kia kaua e whakahokia ki a rātou, engari kia whakahokia ki te hapū katoa.
I te tau 1984, i whakatakoto tētahi rōpū nō Ngāti Whātua Ōrākei i te kerēme ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. I whakatakotohia te kerēme i whakahoungia i te tau 1986. Ka tautoko te hapū katoa i te kerēme:
- I tangohia hētia te poraka 700 eka o Ōrākei i a Ngāti Whātua.
- Me tāpui te poraka o Ōrākei i roto i te puritanga me te whakahaere ā-iwi mō ake tonu atu. Kāhore rātou i tono kia whakahokia te poraka katoa. I tono rātou kia whakahokia te whenua Karauna anake kāhore i hurihia hei rori, kāhore i waihangatia ai he whare i runga. Kāhore rātou i tono kia whakahokia te whenua e puritia tūmataitihia ana.
Te Kōrero a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i roto i tana Pūrongo (1987)
- Kāhore te Karauna i eke ki tana wāhanga o te Tiriti o Waitangi, te oati kia whakahaumaru i ngā mōtika me ngā puritanga o te hapū.
- E tika ana kia noho tonu te poraka o Ōrākei hei whenua tāpui i te puritanga ā-iwi.
- Nā te Karauna i riro ai tata ki te katoa o ngā whenua o Ngāti Whātua ki Ōrākei. Ka whakamōtīa ō rātou mana me te rangatiratanga e te Native Land Court, ā, kāhore i te rawaka ngā rauemi mō ō rātou ake hiahia.
- Kāhore he mana o Ngāti Whātua ki Ōrākei kia aukati i te tangohanga o te Karauna i ō rātou whenua me te whakamōtī i tō rātou papakāinga.
- Kāhore te Karauna i whakatūturu ka whakaritea te whenua mō te marae o Ngāti Whātua i Ōrākei.
- He hārakiraki te mautohe ki Takaparawhā ki te Tiriti o Waitangi nā te mea i takahia te ture e ngā mautohe i te noho poka noa. Kāhore te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i kōrero mēnā me noho tonu rānei ngā whakaharanga o ngā mautohe.
Me aha e ai ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
Me whakahoki te Papa Rēhia me ngā kūrae o Takaparawhā (hāunga te Whakamaharatanga mō Savage) ki Ngāti Whātua ki Ōrākei i raro i te puritanga ā-iwi. Me whakamahi ngā whenua hei papa rēhia, e whakahaeretia ngātahitia ana e te hapū me te Kaunihera ā-Tāonenui o Tāmakimakaurau.
- Me whakahoki te marae o Ōrākei me te hāhi o Ōkāhu ki te puritanga ā-iwi o Ngāti Whātua ki Ōrākei.
- Me kaua e whakature kia utu te hapū i te $200,000 kia whakahokia te whenua i raro i te whakataunga take o 1978.
- Me whakahoki anō ngā heketea whenua e toru i Takaparawhā ki Ngāti Whātua ki Ōrākei māna e whakawhanake.
- Me utu te $3 miriona ki Ngāti Whātua ki Ōrākei hei pūtea mō te whanaketanga o te hapū.
- Me whakamana ōkawa te mana whakahaere ā-iwi o Ngāti Whātua ki Ōrākei.
- Me whiwhi ngā mema o Ngāti Whātua ki Ōrākei ki te kōwhiringa tuatahi kia noho ki ngā whare o te Kāwanatanga ki Ōrākei.
Ka ahatia e te Kāwanatanga
Ka whakaae te Kāwanatanga ki ngā otinga o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. Ka utu i te $3 miriona ki Ngāti Whātua ki Ōrākei hei āwhina i te hanga wharenoho me ētahi atu whanaketanga. I whakature i te ture hou, te Orakei Act 1991, kia whakamana i ngā mōtika o Ngāti Whātua ki Ōrākei i raro i te Tiriti o Waitangi.
Te Ture:
- Ka whakamanahia te Trust Board o Ngāti Whātua o Ōrākei hei mana whakahaere ā-iwi e whakakanohi ana i ngā mema katoa o te hapū.
- Ka whakahokia ki Ngāti Whātua Ōrākei tētahi wāhanga o te whenua o te hapū. Kāhore e taea te hoko, te rīhi rānei i tēnei whenua, ā, ka whakamahia hei marae, hei hāhi, hei urupā hoki. Koinei te tūrangawaewae o te hapū, mō ake tonu atu. Ka rīhitia pea tētahi atu wāhanga o te whenua hei whakawhanaketanga mā te hapū.
- Ka whakaritea tētahi wāhi o te whenua rangatira, tētahi whenua tāpui Māori hei painga mō te hapū me ngā tāngata o Tāmakimakaurau. Ka whakaingoatia e te poari tarahiti tēnei wāhi ko te Takaparawhā Reserve Ka tiakina ngātahitia e te Kaunihera ā-Tāone o Tāmakimakaurau me te Poari Tarahiti o Ngāti Whātua ki Ōrākei.
- Ka whakahokia hei whenua hapū ki te Poari Tarahiti o Ngāti Whātua ki Ōrākei i ētahi whenua i whakaritea hei rori.
Ko te kawatau o te Kāwanatanga he 'whakataunga take whakaea, whakamutunga hoki'. Ka taea e te Poari Tarahiti o Ngāti Whātua ki Ōrākei te whiriwhiri i te whakataunga take o ētahi atu o āna kerēme e toe ana i roto i te takiwā o Tāmakimakaurau e hāngai ana ki ngā mōtika tuku iho o te hapū.
Te Poraka o Ōrākei Ināianei
I te tau 1987, ina whai whakaaro ana rātou ki te hītori pōuri o te ngaromanga o te whenua o Ngāti Whātua Ōrākei, i kitea e te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi i te paku awhero. Ka kī rātou, nā te whakataunga take o te Kāwanatanga i te tau 1978, ahakoa he iti rawa i whakahokia ki te hapū, i tīmata ngā awhero pai ake o taua hunga, me te waka hei kawe i a rātou i runga i te ara hou.
Mai i taua wā, ko te whenua iti e puritia ana e Ngāti Whātua Ōrākei, i puritia e te pāpori, pērā i ngā whenua Māori o mua. Kātahi ka tanumia te urutā i hari mai i te puritanga takitahi ki te iwi. Pērā i te kōrero a te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, 'He iti rawa pea te whenua o Ngāti Whātua Ōrākei e toe ana, engari koinei te whenua anake i Aotearoa e whiwhi ana i ōna whenua katoa i runga i ngā ritenga tuku iho'.